در دنیای کنونی به هم پیوستگی و همگرایی منطقه‌ای، نه تنها یک امکان بلکه یک ضرورت است. دولت‌ها برای مشارکت فعالانه در روند منطقه‌گرایی از ظرفیتهای گوناگون بهره می‌گیرند. یکی‌از ظرفیتهای پر اهمیت، استفاده از قابلیت مکان‌ها و شهرهای مهم است. هرات یکی از این شهرهاست. این شهر، با قرارگرفتن در چهارراه آسیای مرکزی، جنوب آسیا و خاورمیانه، موقعیتی محوری در راستای همگرایی منطقه‌ای دارد. البته این نقش هرات، تنها به جغرافیا محدود نمی‌شود، بلکه از آن فراتر می‌رود. هرات با تاریخ غنی، رنگارنگی فرهنگی و اهمیت استراتژیک خود به عنوان کانون هم‌آمیزی تمدن‌ها، فرهنگها، ایده‌ها و تجارت، ظرفیت و جذابیتی ویژه برای نقش‌آفرینی در پلتفورم‌های منطقه‌ای دارد. این شهر، میراث فرهنگی غنی را به ارث برده‌است که عناصر فرهنگی مناطق گوناگون پیرامونی افغانستان را در هم می‌آمیزد. همینطور، فرهنگ هرات مظهر همگرایی سنت و مدرنیته، وحدت و تنوع است. در این شهر پرجنب‌وجوش، تاریخ از میان گنبدها و مناره‌های باستانی آن می‌گذرد، درحالیکه مدرنیته نیز در بازارهای شلوغ آن، کافه‌ها و سبک زندگی مردم قابل دید است. این تنوع فرهنگی فضایی از تساهل و تفاهم را ایجاد کرده‌است و هرات را به شهر ایده‌آل برای نقش‌آفرینی در تلاشها برای همگرایی منطقه‌ای، تقویت گفتوگو و پرورش درک متقابل بین ملتها تبدیل کرده‌است. این نوشتار برخی‌از ظرفیت های بالقوه مهم هرات برای همگرایی منطقه‌ای و چگونگی به فعلیت رسانیدن این ظرفیتها در راستای همگرایی منطقه‌ای را مورد بررسی قرار می‌دهد.
ظرفیتهای هرات در همگرایی منطقه‌ای
موقعیت جغرافیایی ویژه هرات: هرات، موقعیت جغرافیایی متمایز دارد که با به کارگیری درست آن می‌تواند به عنوان محورِ برای تلاش‌های همگرایی‌منطقه‌ای عمل کند. موقعیت استراتژیک هرات که در چهارراه آسیای مرکزی، جنوب آسیا و خاورمیانه قرار دارد، دروازه‌ای برای اتصال و همکاری میان کشورهای همسایه است. مجاورت هرات با کشورهای ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان به عنوان همسایگان بلافصل، آن را به عنوان معبر حیاتی به منطقه استراتژیک و غنی‌از منابع آسیای مرکزی تبدیل می‌کند. چنانکه راه‌آهن افغانستان-ترکمنستان که از هرات می‌گذرد، راه‌آهن مرکزی را به اقیانوس هند متصل می‌کند و راه‌هایی را برای توسعه همکاریهای تجاری و ترانزیتی باز می‌کند. به‌علاوه، نزدیکی جغرافیایی هرات به جنوب آسیا، به‌ویژه با کشورهایی مانند پاکستان و هند، فرصت‌هایی را برای استفاده از ابتکارات ارتباطی مانند راه لاجورد و پروژه انرژی (CASA-1000) فراهم می‌کند که همگرایی اقتصادی منطقه‌ای و امنیت انرژی را ارتقا می‌دهد.
جاذبه‌های فرهنگی و تمدنی و گردشگری هرات:
موقعیت استراتژیک هرات در تقاطع فرهنگها و تمدنهای مختلف، به فرهنگ این شهر جذابیت منحصربه‌فرد بخشیده‌است. هرات از نظر فرهنگی چند پتانسیل مهم دارد که به کمک آن می‌تواند به الگویی برای گفتوگو میان فرهنگها و ملت‌های منطقه و کاتالیزوری برای ارتقای همگرایی منطقه‌ای تبدیل شود.
نخست، هرات دارای یک میراث فرهنگی غنی است که قدمت آن به سده‌های دور می‌رسد، که شامل شگفتی‌های معماری، سنت‌های هنری و بناهای تاریخی است. میراث فرهنگی شهر منعکس کننده تأثیرات تمدنهای مختلف در این شهر است. این ثروت فرهنگی می‌تواند به عنوان یک پهنه‌ی مشترک برای گفت و گوهای منطقه‌ای، ترویج تبادل فرهنگی، احترام متقابل و قدردانی از تنوع در میان جوامع مختلف عمل کند.
دوم، هرات حاملِ فرهنگِ است که در آن رنگارنگی، کثرت گرایی و مدارا عناصر کلیدی آن است. فرهنگی که ریشه‌های آن به اندیشه‌های بزرگان چون خواجه عبدالله انصاری، عبدالرحمان جامی، گوهرشاد بیگم، رازی، محجوبه هروی و بهزاد برمی‌گردد. بزرگانی که اندیشه، زبان و آثارشان حاملِ عشق، عرفان، انسان‌دوستی، مدارا و کثرت‌گرایی است. در بستر چنین فرهنگی است که جمعیت متنوع هرات شامل اقوام، زبانها و مذاهب گوناگون، به‌طرز آشتی جویانه و تنیده شده باهم زندگی می‌کنند. این فرهنگ به هرات قابلیت می‌دهد که به مثابه‌ی الگویی برای کثرت‌گرایی فرهنگی، گفت وگوی فرهنگها و تفاهم میان ملت‌های منطقه بازیگری کند.
سوم اینکه، هرات دارای یک سنت دیرینه در تعالی هنری و ادبی است. این شهر، از دیرباز کانون بیان هنری بوده و استعدادها را در زمینه‌هایی مانند ادبیات، شعر، موسیقی و هنرهای تجسمی پرورش داده است. با ترویج رویدادهای فرهنگی، نمایشگاهها و جشنواره‌هایی که میراث هنری و ادبی هرات را به نمایش می‌گذارند، این شهر می‌تواند هنرمندان، نویسندگان و روشنفکران منطقه را جذب کند و گفت وگو و همکاری را تقویت کند. تلاش‌های هنری می‌تواند موانع زبانی و تفاوت‌های سیاسی را پشت سر بگذارد، پیوندها را تقویت کند و بین جوامع همگرایی ایجاد کند.
چهارم اینکه، هرات دارای انبوهی از جاذبه‌های تاریخی است که گردشگران را از سراسر جهان جذب می‌کند. ارگ معروف این شهر که به ارگ هرات یا قلعه اختیارالدین شهرت دارد، گواهی بر شکوه باستانی آن است. این بنای باشکوه که در قرن پانزدهم ساخته شده است، درخشش معماری سلسله تیموریان را به نمایش می‌گذارد. همینطور، هرات خانه چندین مسجد خیره کننده از جمله مسجد جامع بزرگ هرات است. این معماری شگفت‌انگیز که در قرن دوازدهم و در عصر سلطنت سلطان غیاث‌الدین غوری ساخته شد، شکوه معماری دوره غوریان را نشان می‌دهد.کاشی‌کاری‌های پیچیده و مناره‌های زیبا، عظمت و اهمیت تاریخی مسجد، آن را برای گردشگران علاقه‌مند به هنر و معماری اسلامی به یکی از جاذبه‌های دیدنی تبدیل کرده‌است. به‌این ترتیب، جاذبه‌های معماری و فرهنگی هرات می‌تواند گردشگران، محققان و هنرمندانی را جذب کند و به تقویت روابط مردم با مردم و بده وبستانهای فرهنگی در سطح منطقه شود. ظرفیتهای هرات فراتر از گردشگری و تجارت است.
پنجم اینکه، هرات به صنایع سنتی مانند قالی‌بافی، سرامیک و نجاری شهرت دارد. با ترویج این صنایع‌دستی سنتی می‌تواند به احیای صنایع دسترسی منطقه‌ای کمک کند و فرصت هایی برای همکاریهای اقتصادی ایجاد کند. این امر نیز زمینه ی نقش آفرینی هرات در پلتفورم های منطقه ای به خصوص ایکو و سارک را فراهم می‌کند.
به این ترتیب، هرات با ترویج تبادلات و همکاریهای فرهنگی، ترویج گردشگری فرهنگی، راه‌اندازی رویدادهای بین‌المللی، جشنواره‌های فرهنگی مشترک، نمایشگاهها و کارگاههای آموزشی با مشارکت سایر کشورهای عضو سازمانهای منطقه‌ای، می‌تواند به حفظ و ارتقای تنوع فرهنگی و کثرت‌گرایی، گفتوگوی بین‌فرهنگی در سطح منطقه کمک کند و در نتیجه یکپارچگی منطقه‌ای را تقویت بخشد.
ظرفیتهای اقتصادی هرات: موقعیت پراهمیت هرات در امتداد مسیرهای اصلی تجاری و ترانزیتی مانند راه آهن هرات-خواف، راه لاجورد و همینطور داشتن چندین گذرگاه مرزی، مناطق ویژه اقتصادی و شهرک‌های صنعتی، پتانسیل بسیار زیادی را برای افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری منطقه‌ای ارائه می‌دهد. نزدیکی این شهر به کشورهای عمده تولیدکننده انرژی مانند ترکمنستان و ایران، آن را به عنوان یک بازیگر کلیدی در پروژه‌های ترانزیت انرژی، مانند خط لوله TAPI (ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند) و خط انتقال برق CASA-1000 قرار می‌دهد. هرات با استفاده از مزیت جغرافیایی خود می‌تواند امنیت انرژی منطقه‌ای را تقویت کند، توسعه پایدار را ارتقا دهد و رشد اقتصادی را کمک کند. افزون براین، هرات با ایجاد محیط‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری، صنایع روبه رشد شهر، امکاناتی را برای تنوع و رشد اقتصادی فراهم می‌کند. هرات با نیروی کار ماهر و اکوسیستم کارآفرینی، آماده است تا همکاری اقتصادی و ادغام در سراسر مرزها را تسریع کند. این شاخص‌ها، هرات را به عنوان دروازه‌ای بالقوه برای همکاریهای اقتصادی منطقه‌ای قرار می‌دهد.
ظرفیتهای سیاسی هرات: از منظر سیاسی، هرات به عنوان یک مرکز سیاسی عمده در افغانستان، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در حکومت‌داری و سیاست‌گذاری منطقه‌ای ایفا کند. این شهر میزبان موسسات دولتی، ارگان‌های اداری، و نمایندگی‌های دیپلماتیک است که بر فرآیندهای تصمیم‌گیری منطقه‌ای تاثیر می‌گذارند و همکاری بین بازیگران منطقه‌ای را ارتقا می‌دهند. فراتر از آن، هرات با میزبانی نشست‌های دیپلماتیک و پلتفورم‌های گفتوگوی منطقه‌ای، می‌تواند فرصت‌هایی را برای حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات، تقویت اعتماد متقابل و همکاری میان کشورهای منطقه ایجاد کند.
الزامات استفاده از ظرفیتها و قابلیت‌های هرات برای همگرایی منطقه‌ای
اراده و رهبری سیاسی و هماهنگی نهادی: به فعلیت رسانیدن ظرفیتهای هرات در راستای پیشبرد طرحهای همگرایی منطقه‌ای در گام نخست مستلزم اراده سیاسی قوی و رهبری موثر در سطوح محلی و ملی است. اگر سیاست در افغانستان مسیر درست بیابد، دولت افغانستان باید اهمیت استراتژیک هرات را در اولویتِ دستورکار همگرایی منطقه‌ای خود قرار دهد. با ایجاد میکانیسم‌های هماهنگی نهادی میان نهادهای دولتی و نهادهای غیردولتی به‌ویژه مراکز تحقیقاتی ملی و منطقه‌ای، می‌توان ظرفیتهای هرات را به منطقه معرفی کرد و به فعلیت رساند. آنگاه هرات به پشتوانه‌ی ظرفیتهای عظیم فرهنگی و تمدنی خود در چارچوب سازمانهای منطقه‌ای به‌ویژه ایکو و سارک می‌تواند سهم چشمگیری در همگرایی منطقه‌ای ایفا کند. فرهنگ کثرتگرا و مدارامحور همراه با جاذبه‌های معماری و هنری هرات می‌تواند به عنوان بستری برای تقویت همگرایی منطقه‌ای از راه تقویت روابط مردم با مردم و تقویت تفاهم فرهنگی میان کشورهای این منطقه عمل کند.
گفت وگوی فرهنگی و برنامه‌های علمی مشترک: هرات این ظرفیت بالقوه را دارد که برنامه‌های تبادل فرهنگی را با مناطق و کشورهای همسایه برای ارتقای گفت وگو، تفاهم و همکاری میان فرهنگهای گوناگون راه‌اندازی کند. ایجاد بسترهای گفت وگو میان دانشمندان، سیاستگذاران و فرهنگیان و نیز ترویج بده‌بستانهای فرهنگی از طریق برگزاری نمایشگاههای هنری، جشنواره‌های ادبی و همکاریهای دانشگاهی، می‌تواند هرات را در سازوکارهای منطقه‌ای فعالانه مشارکت دهد و داشته‌ها و ظرفیتهای آن را از سطح ملی به بسترهای کلان منطقه‌ای بکشاند تا الهامبخش همکاری و همبستگی باشد.
تجارت و سرمایه‌گذاری فرامرزی و توسعه زیرساختها: تلاش برای ساده‌سازی رویه‌های گمرکی، کاهش موانع تجاری و ایجاد مناطق ویژه اقتصادی می‌تواند تجارت و سرمایه‌گذاری فرامرزی را تحرک ببخشد. باید برنامه‌های برای تبدیل هرات به یک مرکز تجاری پر جنب و جوش و قطب اقتصادی کشور روی دست گرفته شود. مضاف برآن، زیرساختها نقش مهمی در تسهیل تجارت، سرمایه گذاری و اتصال منطقه ای ایفا می‌کند. در مورد هرات که از نظر استراتژیک در نزدیکی مرزهای ایران و ترکمنستان قرار دارد، توسعه شبکه های حمل ونقل مانند جاده ها و راه آهن برای تقویت ارتباط منطقه با کشورهای همسایه ضروری است. همچنان، معرفی هرات از طریق «خواهرخواندگی یا خواهرشهرها» می‌تواند ظرفیتهای هرات را در بسترهای منطقه‌ای بکشاند و به تقویت همگرایی بیانجامد.
در پایان می‌توان گفت که موقعیت ویژه ی جغرافیایی، رنگارنگی و غنای فرهنگی، اهمیت اقتصادی و شگفتی‌های معماری، هرات را به یک کاندیدای ایده آل برای مشارکت فعال در همگرایی منطقه‌ای تبدیل می‌کند. این شهر، می‌تواند به عنوان کاتالیزور برای همکاری منطقه‌ای و تفاهم فرهنگی بین کشورها عمل کند. میراث تاریخی غنی، فرهنگ متنوع و کثرتگرا، جاذبه‌های فرهنگی و ظرفیتهای اقتصادی و سیاسی، ظرفیتهای چند وجهی را در اختیار این شهر قرار می‌دهد تا به عنوان شهر پیشتاز و فعال در پیشبرد ارتباط، رفاه و ثبات در منطقه ظاهر شود. اما به‌فعلیت‌رسانیدن این ظرفیتها، مستلزم شناخت و به رهبرداری از پتانسیل این شهر از سوی سیاستگذاران و نهادهای رسمی و نیز مراکز و نهادهای تحقیاتی است. ظرفیتهای هرات باید شناسایی شوند و در عرصه منطقه‌ای و بیرونی به معرفی گرفته شوند تا کشورها نیز در این عرصه تشویق گردند تا از این ظرفیت بهره گیرند. این شناخت و اقدام عملی برای سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساختها و حمایت از ابتکارات فرهنگی برای گشودن پتانسیل کامل این شهر در فرایند همگرایی منطقه‌ای پراهمیت است.
