هند را سرزمین هفتاد و دو ملت می‌خوانند که مردم با آیین‌های مختلف در آن جا و پناه گرفته‌اند. مسلمانان و شیعیان نیز یکی از این اقوام هستند که بخش مهم و بزرگی از تاریخ این کشور را به خود اختصاص داده‌اند؛ از آن زمره می‌توان به سلطان‌نشین بهمنی نخستین سلسله مستقل مسلمان در جنوب هند اشاره کرد که به مدت ۱۸۰ سال در منطقه حکم راند. احمدشاه ولی بهمنی که در قرن نهم هجری آشکارا به آیین تشیع در آمد؛ یوسف عادل‌شاه بنیانگذار پادشاهی بیجاپور که مناسک شیعی را تقویت و فرزندش اسماعیل عادل‌شاه که تشیع را در نظام حکومتی و سیاسی تثبیت کرد. همچنین، قلی قطب‌شاه که پادشاهی «گلکند» را به‌عنوان یک حکومت شیعی پایهگذاری و در آن خطبه به نام ائمه شیعی خواند. از گذشته تا دوران استعمار انگلستان ارادت به تشیع و امام‌حسین نمود آزادی‌خواهی و ظلم‌ستیزی در سرزمین‌های مسلمان‌نشین بوده که این مهم را در سخنان رهبران هند نیز می‌توان مشاهده کرد.
گاندی در یکی از سخنرانی‌هایش اینگونه ارادت خود به امام شهید را بیان می‌کند: «من زندگی امام حسین، آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خوانده‌ام و به صفحات کربلا توجه کرده‌ام. بر من روشن شده که اگر هندوستان بخواهد پیروز شود، باید از امام حسین پیروی کند». وی پس از پیروزی مبارزات ضداستعماری از ارادت خود به امام حسین و شاگردی مکتب او می‌گوید: «من برای مردم هند چیز تازه‌ای نیاوردم، فقط نتیجه‌ای را که از مطالب و تحقیقات درباره تاریخ زندگی قهرمان کربلا به دست آورده‌ام، برای ملت هند بیان کردم».
الهام از عاشورا در مبارزات ضداستعماری هند در شعر علامه اقبال نمایان است:
رمز قرآن از حسین آموختیم
ز آتش او شعله‌ها اندوختیم
آن امام عاشقان پور بتول
سرور آزادی ز بستان رسول
چون خلافت رشته از قرآن گسیخت
حریت را زهر اندر کام ریخت
خاست آن سر جلوه خیر الامم
چون سحاب قبله باران در قدم
بر زمین کربلا بارید و رفت
لاله در ویرانه‌ها کارید و رفت
تا قیامت قطع استبداد کرد
موج خون او چمن ایجاد کرد
سر ابراهیم و اسماعیل بود
یعنی آن اجمال را تفصیل بود
ماسوی الله را مسلمان بنده نیست
پیش فرعونی سرش افکنده نیست
خون او تفسیر این اسرار کرد
ملت خوابیده را بیدار کرد
تیغ «لا» چون از میان بیرون کشید
از رگ ارباب باطل خون کشید
نقش «الا الله» بر صحرا نوشت
سطر عنوان نجات ما نوشت.
در آستانه محرم رنگ زندگی در مناطق شیعی و مسلمان تغییر می‌کند؛ شیعیان لباس‌های کهنه بر تن می‌کنند؛ وسایل آسایش چون میز و تخت را کنار گذاشته، فرش‌ها را جمع می‌کنند؛ زنان نیز دیگر از زیورآلات استفاده نمی‌کنند. عزا و ماتم از همین روزها آغاز می‌شود و محله‌های شیعی سراسر رخت عزا به تن می‌کنند. در این دوران انجمن‌های مختلفی چون «انجمن ماتم» برپا می‌شود و دسته‌های عزا در شهرها به راه می‌افتد؛ سیل جمعیت خود را به سمت مکان‌هایی که به «کربلا» شهره‌اند می‌رسانند و در آنجا به عزا می‌پردازند.
محرم تأثیر عمیق تراژیک و احساسی بر مردم نواحی مسلمان‌نشین نهاده و غیرمسلمانان را نیز مجذوب خود ساخته است. شیعیان در ایام محرم انجمن ماتم بر پا کرده و به مرثیه‌خوانی و عزای امام شهید می‌نشینند. در این مراسم سینه‌زنی، زنجیرزنی و تعزیه از اهمیت بالایی برخوردار است و هندوها نیز در این مراسم حضور فعال دارند. «علم»های معروف به بیرق عباس در امام‌باره نگهداری می‌شود و مراسم خاصی نظیر آنچه در یزد و جنوب ایران برای نخل‌ها برپا می‌شود، در روز دهم محرم در هند نیز به انجام می‌رسد. عاشورا نقش پررنگی در ادغام اجتماعی و پیوندی میان اهل سنت و تشیع بازی می‌کرده است.
این عزاداری در مناطق شیعه‌نشین هند همچون لکنو، امرهه و کشمیر در مکان‌های ویژه‌ای به‌نام «امام‌باره» (شبیه حسینیه در ایران) بنا نهاده شده و کلیه مراسمات عزاداری در آن برگزار می‌شود؛ در مناطق جنوبی نیز به این مکان‌ها «عاشورخانه» می‌گویند. مهمترین امام‌باره هند در شهر لکنو مرکز ایالت اوتارپرداش است که قدمت آن به بیش از ۴۰۰ سال می‌رسد و در زمره بناهای کهن هند قرار دارد.
عاشورخانه‌ها به دوران سلطان ابراهیم قطب‌شاه و سال ۱۵۷۸ باز می‌گردد، یکی از مهمترین عاشورخانه‌های هند در حیدرآباد است. این شهر به‌تنهایی میزبان یازده‌هزار عاشورخانه است که از این تعداد ۵ هزار در اختیار شیعیان و ۶ هزار در اختیار سنی‌هاست و در حال حاضر این عاشورخانه‌ها تحت نظارت اداره اوقاف ایالت آندراپرادش فعالیت می‌کنند. در جنوب هند سده‌هاست که هندوها در مراسم امام شهید، علم‌بردار و سنی‌ها چراغ‌کش هستند و هنوز هم این رسم با افتخار میان خانواده‌های هندو و سنی باقی مانده است.
مراسم و مناسک محرم در شهرهای مختلف هند با برخی تفاوت‌ها برگزار می‌شود؛ برای مثال در ایالت کرالا، در ایام محرم رقص ببر یا پولیکالی به‌عنوان بخشی از مراسم عزاداری برگزار می‌شود. بعضی از مسلمان‌ها بدنشان را به شکل ببر نقاشی می‌کنند و ماسک می‌زنند و در خیابان رژه می‌روند، می‌خوانند و می‌رقصند و حرکات ببر را تقلید می‌کنند. آن‌ها با این کار می‌خواهند به صورت خیالی، تصویری از شجاعت امام حسین را به نمایش بگذارند! برخی نیز آن را نماد عزاداری حیوانات در عزای کربلا می‌دانند. این موضوع در شهر مهریز یزد و لباس شیر پوشیدن در تعزیه نیز نمود یافته است.
از دیگر رویدادهایی که در دهه اول محرم رخ می‌دهد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- رژه، همراه با ماکتی از آرامگاه امام حسین
- گردهمایی که در آن مردان جوان برای سوگواری، خود را با زنجیر و چوب می‌زنند
- پخش کردن نذری بین فقرا
- پخش کردن وعده‌های غذا در مساجد و مراکز اجتماعی
- نمایش آتش بازی.
در هند نذر فرهنگی بسیار رایج است و مردم پارچه و پرچم مشکی می‌خرند، به مناطق فقیر رفته و عزای امام شهید را برای آنان نیز برپا می‌کنند. مناطق شیعه‌نشین از دهه آخر ذی‌الحجه سیاه‌پوش می‌شوند و به تدریج نذر فرهنگی به مناطق حاشیه‌ای نیز موج عزا را می‌کشد.
در هند تمامی تعطیلی‌های مناسبتی کارناوال‌ها راه می‌افتند. در روز عاشورا نیز خیابان اصلی شهر را پلیس می‌بندد تا شیعیان و عزاداران امام شهید به خیابان‌ها بیایند. یکی از تفاوت‌های عزاداری هندی‌ها با مردم ایران در شکل حرکت مردم است که در ایران به آن دسته عزاداری می‌گویند؛ در هند استفاده از موسیقی حین عزاداری و ماتم حرام است.
همچنین در معرفی مراسم عاشورایی در هند نظیر دیگر کشورهای اسلامی نمی‌توان چشم بر نفوذ باورهای خرافی در این مراسم بست؛ بسیاری فزونی‌گرفتن این اندیشه‌های خرافی در مراسم محرم در هند را ماحصل نبود چهره‌های شاخصی چون علامه میرحامد حسینی و سیددلدار علی می‌دانند که جای آن‌ها را امروز سخنرانان کم‌سواد گرفته‌اند. از جمله این باورهای خرافاتی می‌توان به متبرک دانستن ذوالجناح اشاره کرد. قیمت این نوع اسب که باید از نژاد عربی باشد بسیار بالا است. کسی حق سواری گرفتن از ذوالجناح را ندارد و این اسب آزاد است تا به هر خانه و مزرعه‌ای وارد شود، اهالی نیز خود را مکلف به تأمین غذای او می‌دانند و هزینه‌های نگهداری از آن را بر مخارج تحصیل فرزندانشان نیز ارجح می‌دانند. هرآن چیز که جهت تبرک برای ذوالجناح آورده شود و او دهانش را به آن بزند، از دید مردم تبرک شده است و برای شفای بیمار می‌برند. پس از مرگ ذوالجناح، آن را با احترام خاص و مراسم تشییع در کنار شبیه ضریح یکی از ائمه به خاک می‌سپارند.
گفتنی است، شیعیان هند که حدود ده درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، در ماه‌های محرم و صفر و به ویژه در دهه عاشورا با علاقه فراوانی، برنامه‌های مختلف و ویژه‌ای را برگزار می‌کنند. این برنامه‌ها از روز اول محرم آغاز می‌شود و تا پایان روز عاشورا و مراسم ویژه شام غریبان در روز و تا ساعاتی از شب ادامه می‌یابد. در هند نیز مانند دیگر مناطق شیعی، روزهای دهه اول محرم به نام اهل‌بیت و یاران امام شهید نام‌گذاری شده است؛ برای مثال روز چهارم به نام «حر»، روز پنجم به نام «حضرت زینب»، روز ششم «حضرت علی‌اکبر»، روز هفتم به نام «حضرت قاسم»، روز هشتم به نام «حضرت عباس» و روز نهم به نام «حضرت علی‌اصغر» تکریم می‌شود.
شیعیان هند، عاشورا را مانند شب قدر گرامی می‌دارند؛ از سپیده‌دم و تا غروب عزا می‌گیرند و به عزاداری و مرثیه‌خوانی می‌پردازند و دهه اول محرم را روزه گرفته و به عبادت می‌پردازند. در غروب نماز به جماعت می‌خوانند و مراسم شام‌غریبان را آغاز می‌کنند؛ هندی‌های غیرمسلمان نیز در مراسم شام غریبان مانند مراسم عاشورا شرکت می‌کنند و این مراسم تبدیل به نماد هم‌دلی مردم در مناطق مسلمان‌نشین هند با غیرمسلمانان شده است؛ تو گویی در محرم بخش اعظم مردم هند پیرو امام شهید می‌شوند و برای او غم می‌گیرند.
شعرای هندی برای امام حسین شعر می‌سرایند؛ که از آن زمره این شعر است که شاعر خطاب به رود فرات می‌گوید:
محروم ماند از تو لب تشنه حسین
ای آب خاک شو که تو را آبرو نماند.
از دیگر باورهای مردم هند این است که آن‌ها معتقدند باید در زادگاه خود به عزاداری بپردازند و اگر در خارج از شهر خود باشند نیز برای عزاداری سعی خود را برای بازگشت به نهایت می‌رسانند.
مردم در گستره تاریخ درگیر مراسم و نمادها و شعارهای عاشورایی شده و به تاریخ و چرایی وقوع آن نمی‌پردازند و این مهم همان‌طور که پیشتر به آن اشاره شد در نبود علمای شیعی و سخنرانان دقیق و حرفه‌ای نهفته است. بسیاری از اهل تسنن در شبه قاره باور دارند «یزید پس از وقایع کربلا از کرده خود نادم شده و توبه کرده است؛ و انشاله خدا او را بخشیده باشد.
با اینهمه، آنچه از فرهنگ محرم در شبه‌قاره می‌توان به نظاره نشست تبدیل آن به متغیری برای پیونددهی بیشتر خرده‌فرهنگ‌هاست؛ عاشورا تبدیل به نمادی برای دیگرپذیری در هند شده و دولت مرکزی نیز از آن حمایت می‌کند؛ چراکه روایت ضدهندی در مسئله کشمیر تبدیل به سدی پیش روی هند برای بهبود چهره خود در میان کشورهای اسلامی و جامعه مسلمانان شده و حمایت از مراسم محرم و شرکت هندوها در آن (ولو ریشه در سده‌ها دارد) قاب زیبایی از زندگی مسلمانان در کشور هند به دیگر جوامع اسلامی است.
