مذاکرات ایران با کشورهای موسوم به ۱+۴ برای احیای برجام به روزهای پایانی خود نزدیک شده است . شواهد و قرائن نیز نشان از آن دارد که طرفین در حال رفع اختلافات و بستن پرانتزهای مورد بحث بوده و به احتمال زیاد دستیابی به توافق نهایی و احیای برجام حداکثر تا نیمه اسفند ماه محقق می شود . در دور هشتم مذاکره که از اواخر دی ماه آغاز شد طرفین با بازکردن گارد خود در مقابل یکدیگر که ناشی از تغییر دولت و تیم مذاکره کننده بوده، راحت تر و واقعبینانه تر مذاکره کرده و از خواست های حداکثری که در عمل امکان اجراى آن در کوتاه مدت نیست،دست کشیده اند خصوصا در مورد تحریم های غیربرجامی یا تحریم های کنگره و تحریم موسوم به یوترن است که در برجام به آن اشاره نشده است و رفع آن سریع نخواهد بود .
بروز چنین نتیجه ای از ابتدا مشخص بود چه اینکه ایران و آمریکا به چنین توافقی نیاز داشته و به عبارتی محکوم بودند . دولت سیزدهم اگرچه با احتیاط در این مسیر گام گذاشت اما از ابتدا مشخص بود که باید به فکر احیای برجام باشد . به طور کلی عملکرد دولت سیزدهم در مواجهه با مساله و پیشبرد آن قابل دفاع است . تاخیر دوماهه در آغاز مذاکرات و طولانی ساختن آن با وجود توافق های اولیه در پایان دولت دوازدهم با توجه به مواضع قبلی جریان حاکم در دولت نسبت به برجام و روبرو شدن با واقعیت های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی پس از بدست گرفتن فرمان اجرایی کشور توجیه مناسبی در این زمینه است . هرچند تاخیر و طولانی شدن مذاکرات را باید در حوزه دیگری یعنی تلاش برای ایجاد اجماع نسبی در میان جریان های سیاسی و نهادهای حاکمیتی حامی دولت تلقی کرد ، به نظر می رسد دولت در ایجاد چنین فضای حمایتی سیاسی به طور نسبی موفق بوده و این می تواند حداقل تا ۳ سال آینده تضمینی برای پایبندی واقعی ایران به برجام احیا شده باشد . تضمینی که شامل جسم و روح برجام بوده و فعالیت های مباین را در کشور از بین می برد . نکته قابل توجه دیگر در این زمینه مدیریت فضای انتظارات در کشور نسبت به احیای برجام است که دولت در این زمینه هم به طور نسبی موفق عمل کرده است . فضای عمومی کشور علی رغم حساسیت نسبت به مذاکرات وین و پی گیری آن ، در مقایسه با سال ۹۴ و مذاکرات امضای برجام ، از هیجان کمتری برخوردار است و این کار دولت را برای مدیریت فضای سیاسی و اقتصادی کشور تا حدودی تسهیل کرده است . به این معنا که اولا با احیای برجام کنش و واکنش های سیاسی موافق و مخالف با برجام احیا شده چندان وسیع نخواهد بود به گونه ای که موجب تحریک مخالفان سنتی برجام گردد و مشروعیت سیاسی دولت را در بین طرفدارانش از دست بدهد . و ثانیا از بروز شوک های اقتصادی مانند کاهش شدید قیمت ارز و نوسانات زیاد آن جلوگیری می کند . این مهم نیز دولت را برای مدیریت فضای اقتصادی و جلوگیری از ایجاد هیجان در بازار کمک می کند . دولت سیزدهم و مقامات ارشد آن علی رغم پی گیری جدی مذاکرات در نهان و تلاش برای به نتیجه رساندن آن ، در عین حال در فضای عمومی و رسانه ای چندان روی موضوع مانور نمی دهند و با اظهارات مکرر و پی در پی قصد ندارند که از مذاکرات و نتایج آن ، امتیازی برای خود در فضای عمومی ایجاد کنند . به نظر مى رسد که مواضع قبلی نسبت به برجام و نگرانی نسبت به تحریک جریان های سیاسی حامی که مخالف سنتی برجام می باشند ، موجب در پیش گرفتن این رویکرد شده است . رسانه های دولتی و صدا و سیما نیز مذاکرات را در اولویت اطلاع رسانی خود قرار نداده و روی آن مانور سیاسی موافق و یا مخالف نشان نمی دهند و صرفا به صورت خنثی به تحولات و اخبار آن می پردازند . واکنش و اظهارات مقامات دولتی و رسمی ارشد عموما محدود به برخی واکنش ها به مواضع کشورهای طرف مذاکره و با هدف تحریک و تقویت مذاکرات می باشد . در واقع جریان اطلاع رسانی رسمی در ایران و طرفین مذاکره خصوصا در آمریکا، مدیریت شده فعالیت دارد . البته در کنار این فضای کلی ، برخی جریان و افراد سیاسی که سنتا مخالف برجام بوده اند ، همچنان بر طبل مخالفت با برجام می کوبند . این افراد و جریان ها که البته بسیار محدود هستند اما از تاثیرگذاری بالای سیاسی برخوردارند بر مبنای برخی محاسبات اشتباه مانند افزایش فروش نفت در یک سال گذشته و یا امکان دریافت برخی منابع مالی حاصل از صادرات نفت و سایر اقلام را دلیلی بر شکست تحریم ها قلمداد می کنند . این تحلیل ها چنان که بیان گردید ناشی از خطای محاسباتی است و می تواند نگران کننده باشد . این خطای محاسباتی ناشی از کاهش اندک فشارهای تحریمی و اقتصادی است که در یک سال گذشته با روی کار امدن بایدن و با هدف ترغیب ایران به بازگشت به میز مذاکره صورت گرفته است . فشارها و سخت گیریها برای فروش نفت و همچنین ایجاد برخی فرصت های برای تامین کالاهای کاهش یافته است . میزان فروش نفت از اواخر سال گذشته شروع به رشد کرد و این در دولت جدید با سیاست هایی که دولت در واگذاری محموله های نفتی به برخی نهادهای داخلی برای فروش کرده افزایش یافته است . برخی منابع ارزی به صورت محدود و با هدف تامین و خرید کالاهای اساسی آزاد شد . مذاکرات منطقه ای برای گسترش تعاملات هم شروع شده که البته نهایی شدن این مذاکرات مشروط به احیای برجام است . این شرایط ممکن است برخی را در داخل دچار خطا نماید که می توانند با عدم احیای برجام، تحریمها را دور زد و پیش رفت . این رویکرد می تواند به نوعی بر تیم مذاکره کننده هسته ای هم تاثیر گذار باشد . آنچه مهم است این است که این جریان ها باید در نظر داشته باشند که ادامه این شرایط منوط به احیای برجام است و گرنه در صورت عدم احیای برجام، به طور قطع تحریم ها با احیای تحریم های سازمان ملل بیشتر و شدیدتر خواهد شد .
از طرفى دولت و مجلس علی رغم رفتار ظاهری بی تفاوتی ، به طور جدی به دنبال توافق آنهم در کمترین زمان است چه اینکه سیاست ها وبرنامه های اقتصادی کشور به خصوص نهایی شدن بودجه سال آینده در انتظار تعیین تکلیف مذاکرات هستند . در واقع دولت و مجلس به دلیل نامشخص بودن نتیجه قطعی مذاکرات نمی توانند روی شاخص ها و درآمدها و هزینه های بودجه و در نتیجه شرایط اقتصادی و معیشتی مردم در سال آینده به تصمیم مشخصی برسند . هرچند روح کلی حاکم بر بودجه، امیدواری نسبت به مذاکرات و مثبت بودن آن و رفع تحریم ها دارد اما دولت لایحه بودجه را با نگاه انقباضی و احتیاطی بسته است . نگاهی که توسعه ای نیست و بر مبنای حفظ وضع موجود یا جلوگیری از بدتر شدن شرایط اقتصادی کشور تنظیم شده است . نگاهی که حاکی از اعمال فشار تورمی و اقتصادی بیشتر به مردم و بنگاه های اقتصادی است . هرچند دولت امیدوار است با به نتیجه رسیدن مذاکرات، گشایشی در شرایط اقتصادی کشور در سال آینده شکل گیرد و فشارهای اقتصادی روی مردم و همچنین بنگاه های اقتصادی از منظر مالیاتی کاهش یابد . این امیدواری البته منوط به عدم تاخیر بیشتر از این در مذاکرات است .
در کنار مسائل داخلی فوق ، به نظر می رسد شرایط بین المللی هم برای به نتیجه رسیدن در مقایسه با مذاکرات امضای برجام ، بهتر فراهم است . چین و روسیه همراه تر می باشند و از شدت و حدت مخالفت بازیگران منطقه ای مانند عربستان و اسرائیل هم تا حد زیادی کاسته شده است . آنچه سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان دنبال می کنند، رسیدن سریعتر به توافق و توقف هرچه سریعتر فعالیت هسته ای ایران خارج از برجام است . انگلیس بیشتر دغدغه رسیدن سریعتر به توافق و عدم طولانی شدن را دارد و فرانسه بیشتر دغدغه کنترل فعالیت هسته ای ایران . شدت گرفتن بحران اوکراین و تنش های روسیه با اروپا و آمریکا در این زمینه هم می تواند مقوم مذاکرات برجام باشد .
به نظر می رسد توافقی که صورت میگیرد مرحله ای است یعنی طرفین به صورت گام به گام تعهدات خود را در رفع تحریم و مسائل هسته ای با هدف راستی آزمایی دنبال می کنند که منطقی و طبیعی است اما احتمالا این توافق، پایان کار نباشد بلکه زمینه برای مذاکرات بر سر مسائل و چالش های دیگر فراهم باشد که پس از مساله هسته ای به سایر مسائل و چالش های فی مابین ایران و آمریکا به خصوص در منطقه از یک سو و تحریم های غیرهسته ای آمریکا علیه ایران از سوی دیگر گسترش یابد . این به سود طرفین است .
نکته آخر اینکه ، احیای برجام نه پایان راه بلکه آغازی راهی سخت و طولانی برای بهره گیری واقعی از دستاوردهای بالقوه آن است . تحرکات و تلاش های دیپلماتیک نباید محدود به توافق برای صرف احیای برجام باشد . اشتباهی که در دولت روحانی اتفاق افتاد و تلاش های دیپلماتیک محدود به امضای برجام شد و جهان پس از برجام رها گردید . همین مساله باعث خروج آمریکا از برجام و بلااثر شدن آن گردید . هدف نهایی این راه نیز باید رهاکردن اقتصاد و سیاست خارجی ایران از اسارت برجام و فراهم ساختن زمینه های ارتباط و تعامل با اقتصاد جهانی در شرایط عادی باشد . برای این مهم به طور طبیعی رفع تنش های سیاسی با غرب و آمریکا ، بهبود مناسبات سیاسی و امنیتی با کشورهای منطقه ، ایجاد تعاملات اقتصادی و توسعه ای با کشورهای نوظهور اقتصادی و رفع چالش هایی مانند اف ای تی اف ، عضویت در سازمان تجارت جهانی و … می باشد
