حسن خلیل آبادی : تقابل و تفاهم در آموزش و پروش ایران

از دورانی که میرزا حسن تبریزی (رشدیه) با مشقت و مشکلات فراوانی نسبت به راه‌اندازی مدارس سبک نوین در ایران اهتمام ورزید و در این راه مجاهدت‌های فراوانی نمود و توانست آموزش و پرورش جدید را در ایران برپا کند، حدود ۱۷۵ سال می‌گذرد. این تحول علمی ـ آموزشی تقریباً با نیم قرن فاصله با انقلاب مشروطه در ایران رخ داده است. در این فاصله آموزش و پرورش هم در ایران و هم در جهان با تحولات فراوانی روبرو بوده است. در این میان به فراخور تجربه حضور خود در متن نظام آموزش و پروش ایران چه به عنوان دانش آموز و چه به عنوان کسی که بیشتر عمرش را در این حوزه گذرانده است، توجه خود را معطوف این محدوده می‌سازم.
تا سالیان متمادی نظام مکتب خانه‌ای، شکل تثبیت شده نظام آموزشی کشور ما بود. این شیوه آموزش تا اوایل دوران کودکی ما در اکثر شهرها و به ویژه روستاها برپا بود و عموما سطح آموزش آن محدود به فراگیری قرآن می‌شد.
با تشکیل «سپاه دانش» در دوره پهلوی دوم، مکتب خانه‌ها به تدریج از رونق افتاد. در نظام نوین آموزشی سایر دروس و رشته‌ها نظیر ریاضی، علوم، ادبیات، تاریخ و علوم اجتماعی نیز تدریس ‌شد. البته قبل از پهلوی دوم مدارس زیادی در کشور با نظام نوین شکل گرفته بودند. ولی هنوز گستره آن چنان نبود که همه مناطق روستایی و شهری را در بر بگیرد.
نظام سنتی آموزش، تحت تاثیر حوزه‌های علمیه، بر اساس متون قدیمی اسلامی و آموزهای ‌دینی عمل می‌کرد. در اواخر دهه چهل خورشیدی بعضی حوزه‌های علمیه به دروس دیگری نظیر ریاضی، نجوم و فلسفه در سطح پایین پرداختند. در دهه پنجاه برخی علمای متجدد نظیر شهید بهشتی، شهید مطهری و شهید باهنر، پا را این نیز فراتر گذاشتند و به نظام جدید آموزشی در سطوح عالی ورود پیدا کردند. البتهمورد نکوهش حوزویان هم قرار گرفتند که چرا به دانشگاه رفته‌اند.
آنها با نگرش نو و تسلطی که به روند تحولات اجتماعی داشتند، این مسیر را هموار کردند و خودشان نیز در زمره موفق‌ترین روحانیون در این خصوص قرار گرفتند.
برخی دیگر در مقابل نوین نظام آموزشی مقاومت نشان دادند و در نقطه مقابل تلاش کردند تا با تاسیس مدارس اسلامی تمرکز بیشتری بر آموزه‌های دینی در نظام آموزشی داشته باشند. شاخص‌ترین این مدارس در تهران مدرسه اسلامی علوی است که بسیار بر مسائل سنتی و مذهبی آموزش تاکید دارد. در اوایل انقلاب نزاعی بین وزارت آموزش و پرورش و فعالان در حوزه مدارس غیردولتی اسلامی در گرفت. طبق مصوبه شورای انقلاب، کلیه مدارس ملی پیش از انقلاب دولتی شدند. تنها مدارسی که از این مصوبه تبعیت نمی‌کردند مدرسه علوی و مدرسه نیکان بودند. آنگونه که مسئله در سطح وزیر آموزش پرورش طرح شد و نخست وزیر برای چاره‌جویی موضوع را تا شخص حضرت امام پیگیری کرد. ایشان فرمودند اجازه بدهید مردم در مسائل مربوط به مدارس دخالت کنند. نتیجه این فرمایش به تدوین قانون سومی در مجلس شورای اسلامی انجامید که به «قانون تاسیس مدارس غیرانتفاعی» مشهور است. به این ترتیب سنگ بنای مجدد همان مدارس ملی قبل از انقلاب گذاشته شد و مدارس غیر انتفاعی به صورت گسترده در سطح کشور به بهره‌برداری رسید.
طبق آمارها اکنون حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از دانش آموزان کشور تحت پوشش این‌ مدارس قرار دارند. در آموزش عالی نیز به مانند مدارس اسلامی، مراکز عالی دانشگاهی با رویکرد سنتی و اسلامی شکل گرفته است که نمونه بارز آن دانشگاه امام صادق (ع) می‎باشد.
بدین ترتیب در کنار مدارس اسلامی، مدارسی به وجود آمد که از سیستم مدرن آموزشی بهره می‌برد. در این میان تشابه دروس مدارس اسلامی با مدارس دولتی تقریباً وجود دارد و تلاش می‌شود تا حد ممکن خمیر مایه‌های سنتی در آنها تقویت شوند. به نسبت این مدارس، مدارس غیرانتفاعی خیلی در نظام تربیت سنتی موفق عمل نکرد. این واقعیتی است که با توجه به توسعه و پیشرفت تکنولوژی و علوم و فنون مختلف، تربیت انسان خیلی چارچوب‌مند نمی‌تواند باشد. تقریبا بسیاری از شئون تربیت از خانواده و مدرسه سلب شده است. در دنیای امروز برخی بر این باورند که در آینده نزدیک نه خانواده‌ای خواهیم داشت و نه مدرسه‌ای به این سبک و سیاق. هر کسی می‌تواند شیوه آموزش و جهان بینی خود را انتخاب کند. کماکان که هم اکنون نیز آموزش‌های رایانه‌ای و آموزش‌های مبتنی بر فضای دیجیتال، طرفداران بیشتری دارد و بچه‌ها به نسبت آموزش‌هایی که کلاسیک است و در مدارس در چهارچوب برنامه‌ها اجرا می‌شود، به فضای دیجیتال علاقمندی بیشتری نشان می‌دهند. این از مهم‌ترین دغدغه‌ها و چالش‌های آموزش و پرورش است که البته نه تنها در ایران، بلکه در سطوح جهانی نیز این چالش وجود دارد.
به هر حال این تاریخچه مختصری از آمورش و پرورش نوین در ایران می‌باشد که در روند رشد و توسعه خود، با نظام رسمی آموزش و پرورش در تقابل قرار گرفت. تنازع بین تجدد و سنت در همه فرهنگ‌ها و کشورها وجود دارد و ما نیز در آموزش و پرورش‌ در ایران با آن مواجه هستیم.
بعد از پیروزی انقلاب گاهی سنتی‌ها برتر و دست بالاتری از آموزش‌ و پرورش نوین یا آموزش و پرورش عالی داشتند و برخی مواقع برعکس. باید حتما این را در مطالعات آموزش و پرورش ایران مد نظر قرار داد. اگرچه متاسفانه آموزش و پرورش ما در دوره کنونی در شرایط بسیار نامناسب و ناکارآمدی به سر می‌برد.
تنازع بین نگاه سنتی و آموزش و پرورش و آموزش عالی همان‌طور که در اواخر قرن دوازدهم و تمامی قرن سیزده هجری در آموزش و پرورش جریان داشت هنوز هم وجود دارد. در همین اواخر شاهد آن هستیم که گروهی از سنت‌گرایان تلاش دارند تا با اعزام طلاب به مدارس، شیوه مقبول و مرسوم خود را حاکم نمایند. ایجاد دفاتر همکاری حوزه و دانشگاه با همین نگاه تشکیل شده است که حوزویان بیایند و با دخالت در نظام آموزش عالی، فضای دانشگاه و دانشگاهیان را تغییر بدهند. البته باید بدانیم که همکاری حوزه و دانشگاه مادامی که بر پایه گفتگو و تعامل شکل گرفته باشد، می‌تواند موثر نیز باشد. اما اگر هر یک از این دو جریان اجتماعی برای حذف دیگری تلاش کند، صحنه رقابت و همکاری به شکل کنترل ناپذیری به صحنه مجادله و تلاش برای حذف یکدیگر تبدیل خواهد شد.
شاید امروز مهم‌ترین چالش آموزش و پرورش همین نگاه‌های حاکمیت سنت به آموزش و پرورش است. این سیاست نه تنها بین معلم و خانواده، که حتی میان دانش‌آموزان نیز تقابل ایجاد می‌کند. از تداخل نهاد دین و آموزش استقبال شایانی نشده است و امیدوارم که دلسوزان به توسعه کشور از این تداخل پیشگیری کنند. باید متوجه باشیم که هر نهادی در جامعه وظایف خاص خودش را دارد و باید در چهارچوب نیازهای آن جامعه با یافته‌های نوین جهانی و در تراز بین المللی این وظیفه را انجام دهد.
نهاد دین باید وجود داشته باشد. حوزه علمیه باید پیشرفت کند. ولی در راستای اهداف حوزه و دین عمل کند. آموزش و پرورش هم باید انسان تراز نوین قرن بیست یکم و اگر یک مقدار بخواهیم بهتر تفسیر کنیم باید انسان تراز قرن بیست و دو را تربیت کند. بگذریم از اینکه متاسفانه آموزش و پرورش ما همیشه چند دهه از آموزش و پرورش دنیا عقب است. امیدواریم این با دلسوزی همه کسانی که برای توسعه و پیشرفت کشور و انقلاب و دین و اسلام و مملکت دغدغه دارند، فراهم شود و ما کمتر با پدیده مهاجرت نخبگان مواجه باشیم سرمایه‌های ارزشمندی که کرور کرور از دست می‌دهیم و سطح و گستردگی آن نگران کننده است.