جک.آ.گلدستون و جان.اف.می
در چند دهه گذشته، موتور اقتصاد جهان، رشد چشمگیر چین بوده است. از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۰ بطور کامل یک چهارم از افزایش تولید ناخالص اقتصاد جهان به خاطر رشد اقتصاد چین بوده است که از امریکا با سهم ( ۲۲ درصد) اتحادیه اروپا ( ۱۲ درصد) و ژاپن ( چهار درصد) پیشی گرفته است. در سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ امریکا و اتحادیه اروپا که در حال خروج از رکود بزرگ بودند، جهان وابستگی بیشتری به چین پیدا کرد . در این دهه اقتصاد چین بیش از چهل درصد تولید ناخالص جهانی را به خود اختصاص داد.
قصه ی موفقیت چین ارتباط زیادی با مشخصات جمعیتی این کشور پر جمعیت داشت. انبوه کارگران جوان مشتاق کشف فرصت های جدید در شهرها و مناطق اقتصادی ویژه بودند که اقتصاد جهان را تقویت می کردند. اما در حال حاضر امتیازات جمعیتی چین کاملاً از بین رفته اند. جمعیت چین رو به پیری است و به زودی چین کمبود کارگر را تجربه خواهد کرد. در همانحال که چین در سالهای پیش رو مشغول دست و پنجه نرم کردن با این چالش است، انتظار می رود که رشد اقتصاد اش کند شود. جهان دیگر نمی تواند برای تقویت و پیشبرد رشد خود به چین وابسته باشد.
نقشی را که چین در چهل سال گذشته به عنوان موتور رشد ایفاء کرده است، چه کسی ادامه خواهد داد؟ اغلب از هند به عنوان« چین بعدی» اسم می برند، اما بعید است این اتفاق صورت گیرد زیرا بزودی هند نیز با همان مشکلات جمعیتی که چین در حال حاضر با آنها روبروست، مواجه خواهد شد. لذا جهان مجبور خواهد بود به آفریقا رو نماید.
تازه ترین ارزیابیهای سازمان ملل متحد می گوید که جمعیت آفریقا به دلیل کاهش نرخ مرگ و میر و نرخ بالای باروری از یک میلیارد و چهار صد میلیون نفر در حال حاضر، سال ۲۰۵۰ به دو و نیم میلیارد نفر افزایش می یابد. چون چین ، ژاپن ، کره و اتحادیه اروپا احتمالاً کاهش شدید تعداد کارگران جوان را تجربه خواهند کرد، رشد اقتصاد جهان کند خواهد شد مگر آنکه اقتصاد جهان از بهره وری جمعیت میلیاردی که به آفریقا در بیست و پنج سال آینده اضافه خواهد شد، استفاده نماید. پویایی جوان افریقایی نقش اساسی در آینده رشد اقتصاد جهان بازی می کند.
در سی سال آینده چین ناچار خواهد بود با مسائل جمعیتی خود مواجهه نماید. به لطف سیاست تک فرزندی که از سال ۱۹۸۰ موجب کاهش موالید شده است، آن تعداد از کارگران چینی که در سنین اولیه آغاز کار هستند، از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۵۰ ، حدود چهل درصد کاهش خواهند یافت که حدود ۳۰۰ میلیون نفر خواهد بود. نیروهای کار فعلی پیر خواهند شد و جمعیت بالای ۶۵ سال و بیشتر دو برابر می شود و چین نمی تواند در اینخصوص اقدامی را صورت دهد. حتی اگر در سال اینده با رشد ناگهانی موالید روبرو شویم، کمک کمی به تشکیل نیروی کار ، حداقل در پانزده تا بیست سال آینده خواهد کرد.
بنابراین ، تمام نگاه ها متوجه هند است که جمعیتش به تازگی از چین پیشی گرفته است. اما این خوش بینی نا بجاست زیرا به دلایل افزایش نرخ رشد جمعیت هند توجهی ندارد. رشد جمعیت هند ناشی از رشد موالید نیست بلکه ناشی از افزایش امید به زندگی است. هند تعداد زیادی نیروی کار جوان دارد، اما جمعیت هند هم مثل چین رو به پیری می رود. درست همانند چین ، نرخ تولد در هند کاهش یافته است و نرخ فرزندآوری هر زن از چهار فرزند در ۱۹۹۰، امروزه به دو فرزند تقلیل یافته است. در حقیقت جمعیت ۱۵ تا ۲۴ ساله ی هند( جوانان آموزش دیده ای که رشد سریع بهره وری را سبب می شوند) در سال ۲۰۲۱ ، ۲۵۵ میلیون نفر بوده و پیش بینی می شود که تا سال ۲۰۵۰ ، ۱۵ درصد معادل چهل میلیون نفر کاهش یابد.
ارزیابی های سازمان ملل متحد حاکی از آن است که جمعیت هند از یک میلیارد و چهارصد و سی میلیون نفر به یک میلیارد و ششصد و ده میلیون نفر در سال ۲۰۴۰ می رسد. یعنی یکصد و هشتاد میلیون نفر افزایش خواهد یافت. اما کمتر از یک چهارم این افزایش در بین کارگران در سن کار یعنی سنین ۱۵ تا ۴۹ سال خواهد بود، یعنی ۴۳ میلیون نفر. در همین حال ، تعداد هندیهای شصت ساله و بالاتر از امروز تا سال ۲۰۴۰ به بیش از یکصد میلیون نفر یعنی دو برابر نیروهایی که در سنین اولیه کار قرار دارند افزایش خواهد یافت که خبر خوبی برای رشد اقتصادی سریع نمی باشد. از سال ۲۰۴۰ به بعد نیروهای در سنین اولیه کار هند تعدادش کاسته خواهد شد و هند نیز در این جریان به چین می پیوندد.
کشورهای زیادی هستند که با مشکل جمعیت دست به گریبان هستند. در بیست سال آینده ، بیشتر کشوهای جهان با کاهش گروه جوانان و نیروی کار همزمان با افزایش انفجاری افراد مسن که نیازمند مراقبت هستند، مواجه خواهند شد. با نرخ های باروری ۰.۸ تا ۱.۳ در آسیای شرقی، ۱.۵ تا ۱.۷ در اروپا و ایالات متحده امریکا، میانگین ۱.۹ در امریکای لاتین و ۲ در هندوستان، در دهه های آینده هیچ منطقه ای در جهان نخواهد بود که جمعیتش به سرعت رو به پیری و تعداد جوانانش رو به کاهش نباشد.
منطقه ی استثنایی
تنها استثنا آفریقاست. نرخ باروری در آفریقا برای هر زن ۴.۳ فرزند است که بیشتر از دو برابر بقیه ی جهان است. این نرخ بالای باروری ، حداقل تا حدی ، مشکل دسترسی به آموزش را نشان می دهد. بسیاری از جمعیت شناسان انتظار دارند که با افزایش کیفیت آموزش دبیرستانی زنان آفریقایی ، نرخ موالید بطور چشمگیری کاهش یابد. اما در حال حاضر، کشورهای آفریقایی کمترین میزان ثبت نام در دبیرستان بویژه برای زنان را دارند. طبق آمار بانک جهانی ، در صحرای جنوب آفریقا، از هر ده زن که در سن ورود به دبیرستان هستند، فقط چهار نفر به دبیرستان وارد می شوند. در ۲۶ کشور آفریقایی که کشورهاهای بزرگی چون آنگولا ، اتیوپی و اوگاندا را هم دربر می گیرد، کمتر از یک زن در هر پنج زن تحصیلات دبیرستانی را تمام کرده اند. در یازده کشور شامل غنا، موزامبیک و نیجریه این رقم کمتر از یک زن در هر ده زن می باشد.
اما این نرخ های بالای موالید کشورهای آفریقایی، آفریقا را به بزرگترین محل حضور جوانان در جهان تبدیل خواهد کرد. در سال ۲۰۲۳ یک کودک از هر سه کودکی که در تمام جهان متولد می شوند، در آفریقا به دنیا خواهد آمد. در نتیجه در سال ۲۰۴۰ ، از هرسه نفر در سنین ۱۵ تا ۲۴ سال در کل جهان ، یک نفردر آفریقا به دنیا خواهد آمد. در نتیجه در سال ۲۰۴۰ ، از هر سه نفر در سنین ۱۵ تا ۲۴ سال در کل جهان یک نفر آفریقایی خواهد بود. در سال ۲۰۵۰ جمعیت در سنین کار آفریقا پنج برابر اروپا و بیشتر از دو کشور هند و چین با هم خواهد بود. از منظر دیگری هم می توان به دهه های آینده نگریست و توجه کرد که کل جمعیت در سنین کار جهان بین سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۴۰ به ۴۲۸ میلیون نفر افزایش خواهد یافت و از این افزایش ۴۲۰ میلیون نفر در آفزیقا و هشت میلیون نیز افزایش خالص این گروه سنی مربوط به بقیه ی جهان خواهد بود. در دوره ی پیش رو ، پیش بینی می شود که جوانان آفریقایی نود و هفت درصد کل رشد خالص نیروی کار در جهان را به خود اختصاص دهند.
در غرب ، این داده ها و طرح ها اغلب برای ایجاد ترس از مهاجرت کنترل نشده و تغییر شکل اروپا توسط غیراروپائیان مورد استفاده قرار می گیرد که روشی ناخوشایند برای نگاه به این قاره می باشد. جوانان آفریقایی تهدید نیستند بلکه فرصتی مغتنم هستند که رفاه کل جهان وابسته به آنهاست.
خوب است یادآوری کنیم که در ۱۹۸۰ چین کشوری بی نهایت فقیر و حتی از آفریقای امروزه ، توسعه نیافته تر بود. تولید نا خالص داخلی چین در سال ۱۹۸۰ ، ۴۲۳ میلیارد دلار بود که کمی بیشتر از تولید ناخالص داخلی هلند بود و درآمد سرانه سالانه هر چینی ۴۳۱ دلار بود که نصف درآمد سرانه امروزی اتیوپی است در چهل سال ( ۱۹۸۰- ۲۰۲۰) چین جمعیت در سنین کار خودرا به دویست میلیون نفر رسانید و آنها را به ابزارهایی مجهز نمود تا کارایی بیشتری داشته باشند، سرمایه ی خارجی را جذب کرد و اقتصادش را ۳۰ برابر نمود. در بیست سال آینده کشورهای آفریقایی جمعیت در سنین کار خود را به ۴۰۰ میلیون نفر افزایش خواهند داد. اگر در چهل سال آینده حتی نیمی از این چهارصد میلیون نفر به بهره وری مشابه چینی ها دست یابند( یا تمام آنها بطور متوسط به نیمی از بهره وری چینی ها دست یابند) تولید ناخالص داخلی آفریقا ۱۵ برابر خواهد شد، دستاوردی ۵۲ تریلیون دلاری که شصت درصد بیشتر از کل تولید ناخالص جهان در سال ۲۰۲۱ است.
البته بعید به نظر می رسد که ۵۴ کشور متنوع آفریقایی بتوانند باتفاق هم به آن سطح از بهره وری دست یابند که چینی ها دست یافتند. اما در سال ۱۹۸۰ ، این ایده که چین کمونیست بزودی رقیب اقتصادی اروپا یا امریکا خواهد شد، مضحک به نظر می رسید. در همان ایام ، بنگلادش به عنوان کشوری پر جمعیت ، فقیرشده و عاجز در اذهان نشسته بود. اما بنگلادش برغم نداشتن منابع زیر زمینی و انرژی که در افریقا فراوان یافت می شود، در سی سال گذشته تولید ناخالص داخلی خود را پنج برابر افزایش داده است و درآمد سرانه آن با توجه به تولید ناخالص داخلی اش بیشتر از هندوستان است. اگر آفریقا در سی سال آینده حتی به سطح رشد بنگلادش برسد به اقتصاد جهان ۱۵ تریلیون دلار می افزاید که مشابه سهم چین در سالهای ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۰ در اقتصاد جهان است.
این نرخ های رشد عجیب و غریب نیستند. از ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۰ ، کشور صحرای جنوب آفریقا تولید ناخالص داخلی خود را از ۶۰۰ میلیارد دلار به ۱.۹ تریلیون دلار یعنی سه برابر کرده است. از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ نیجریه نیز تولید ناخالص داخلی خود را سه برابر کرده است. در همین دوره بیست ساله اتیوپی تولید ناخالص داخلی خود را پنج برابر ساخته است. اگر این کشورها توانسته اند چنین عملکردی داشته باشد شاید بتوانند سایر اقتصاد های آفریقا را با خود همراه ساخته و یکپارچگی منطقه ای بزرگتری را سامان دهند. یک نسل از جوانان افریقایی می توانند رونق جهانی ایجاد نمایند. هیچ منطقه ی دیگری در جهان نمی تواند رشد بالقوه افریقا را ارائه دهد.
مرغ همسایه غاز است
اقتصاد جهان نیازمند رشد اقتصادی آفریقاست اما همچنین لازم است که آفریقا مسیری متفاوت از مسیر چین را طی نماید. غول آسیا الگوی اولیه صنعتی شدن غرب را دنبال کرد: یعنی رشد سریع ، ناهمگون و نگران درباره تبعات و عوارض بعدی . صنایع چین که سالها از ذغال سنگ استفاده کرده اند، موفقیت های اقتصادی چین را به ضایعه زیست محیطی تبدیل کرده اند. از سال ۲۰۰۵ چین بزرگترین تولید کننده گازهای گلخانه ای بوده است. اگرچه در حال حاضر میزان انتشار کربن در افریقا خیلی کم است اما توسعه آفریقا می تواند بسرعت میزان خطرناکی از گازهای گلخانه ای را به جو زمین وارد کند و تلاش سایر کشورها در زمینه کاهش این نوع گازها را خنثی سازد.
رشد آفریقا هم از نظر تولید انرژی و هم عدم تخریب چشم انداز و منابع طبیعی قاره باید سالم و پاک باشد. خوشبختانه آفریقا ، قاره ای است که هم منابع انرژی آبی، خورشیدی، باد ، جزر و مد و زمین گرمایی( وابسته به حرارت مرکزی زمین) را دارد و هم می تواند از منابع فناوریهای پیشرفته که موجب کاهش قیمت انرزیهای پاک نسبت به یک دهه قبل شده اند، بهره ببرد. در حقیقت ، در بیشتر جاها در حال حاضر انرژی تجدیدپذیر ارزانتر از سوخت فسیلی است. روشهای جدید ذخیره انرژی در مخازن بزرگ انرژی، برق آبی و گاز تحت فشار تا خازنها و باتری های اصلاح شده ، به زودی غلبه بر مشکلات ناشی از تناوب وزیدن باد و تابش خورشید را میسور خواهند نمود.
رهبران آفریقا ضرورت توسعه پاک را درک کرده اند. بیانیه کیگالی که در می ۲۰۲۲ توسط رهبران ده کشور آفریقایی امضاء و بر تضمین انتقال انرژی بصورت عادلانه ومنصفانه به افریقا تاکید می ورزد و نیز اعلام دیدگاه مشترک افریقا تحت رهبری کمیسیون اتحادیه افریقا در خصوص دسترسی و انتقال انرژی ، هر دو بیانگر نظر آنها در مورد آینده توسعه انرژی آفریقا و ایجاد شغل بر پایه انرژی پاک که با تولید پایدار برق انجام خواهد شد، می باشد. رهبران آفریقا با حمایت کافی و شایسته از سوی منابع خارجی و چند جانبه نظیر سرمایه گذاری های بخش خصوصی قادر و متمایل به دنبال نمودن این هدف خواهند شد.
کلی سیمز گالاگر کارشناس انرژی و محیط زیست ، تاسیس بانک سبز را پیشنهاد کرده است. موسسه ای شبیه به بانک جهانی که بطور ویژه از طرح های انرژی سبز در کشورهای در حال توسعه با وام های کم بهره و کمک های مالی پشتیبانی خواهد کرد. در حال حاضر بیشترین تلاشها برای جلوگیری از تغییرات آب و هوایی بر کاهش انتشار گازهای گلخانه ای متمرکز شده است. اگر چه کاهش انتشار این گازها ضروری است اما چنانچه برای رشد سریع جمعیت جهان و رشد سریع تر اقتصادهای در حال رشد، مسیر پاک تری پیدا نشود، ( کاهش گازها) اقدامی بیهوده خواهد بود.
یک آفریقای سرزنده و با نشاط
در حال حاضر، خارجیها در نگاه به آفریقا لازم است به موانع رشد توجه نموده وآنها را نادیده نگیرند. درست است که بیشتر کمکهای توسعه ای به آفریقا تا حد زیادی هدر رفته است اما دلیل اش آن بوده که این کمک ها به جای آنکه به سرمایه گذاری های بازار محور از پایین به بالا به منظور رفع نیازهای منطقه ای اختصاص یابد در طرح هایی مصرف شده است که همسو با منافع رهبران بوده اند. تجربه چنین نشان داده است که انجام اقداماتی خاص موثر است. با ایجاد مناطق اقتصادی ویژه ، تمرکز بر آموزش ، زیر ساخت ها، تحصیلات و رقابت پذیری بین المللی و تاسیس دولتی که مقامات محلی را بخاطر بی نظمی بازخواست و برای ایجاد رشد اقتصادی تشویق نماید.لازم است کشورهای آفریقایی برای ایجاد یک فضای سازمانی متجانس تر که سرمایه گذاری خصوص خارجی را جذب نماید، با یکدیگر همکاری نمایند. بنیادهای خیریه نظیر بنیاد بیل و ملیندا گیتس ، بطور مثال نشان داده اند که بطور نسبی مقادیر کم پول که با دقت هزینه می شود، می تواند تاثیر زیادی در بهبود سلامت عمومی داشته باشد. تامین مالی برای حمایت از تحصیلات متوسطه و بهبود کیفیت آن ( خواه از طریق بنیادهای خیریه یا دولتی) می تواندنتایج خوبی به بار اورد. اما سرمایه گذاریهایی که به ایجاد اشتغال بینجامد مثل گردشگری ، خدمات ، صنایع سبک ، صنایع سنگین ، طراحی، سرگرمی ، خرده فروشی و پیله وری ، ترابری ، انتشارات ، ارتباطات و تدارکات مالی از سوی بخش خصوصی جهانی انجام خواهد شد.
البته ، بزرگترین مانع رشد آفریقا منازعات داخلی نظیر نسل کشی در داخل کشورها یا در جنگ های منطقه ای بوده است. جنگ اخیر اتیوپی در تیگاری شاید هفتصد و پنجاه هزار کشته داشته است که بسیار بیشتر از کشته شدگان جنگ اکراین است. برای ممانعت یا خاتمه ی سریعتر منازعاتی که کاهنده رشد هستند، به دیپلماسی قدرتمندتری نیاز است. همچنین رهبران کشورهای آفریقایی باید به نفع یک خیر بزرگتر ، از منافع مالی خود چشم بپوشند.ژاپن ، کره ی جنوبی و تایوان تا بر فساد و دیکتاتوری فایق نشدند، از نظر اقتصادی موفقیتی بدست نیاوردند. اما در تمام این کشورها رهبران به این درک رسیدند که از اولویت بخشیدن به رشد کشور به عنوان یک مجموعه سود بیشتری حاصل می شود تا اینکه بخشی از اقتصاد موجود را به فامیل، قبیله یا منطقه خود اختصاص دهند. وحدت ملی و برقراری سازش و مصالحه بین رهبران، لازمه رشد است. رهبرانی که این موضوع را بفهمند، شاهد خواهند بود که اقتصادشان نه فقط از همسایگان بلکه از گوشه و کنار قاره به جذب استعدادها و نیز جذب سرمایه از اقصی نقاط جهان مشغول است.
برای مدتهای مدید ، به آفریقا به جای آنکه از دریچه آینده بالقوه اش نظر شود، از دریچه گذشته نزدیکش نگریسته شده است.فرآیندهای جمعیتی در حال حاضر آفریقا را جلودار و در مداری قرار داده است که می تواند به منطقه ای تبدیل شود که مقوم رشد جهانی است. تقاضای آفریقا توجه همگان است نه برای حمایت از خودش بلکه به دلیل آنکه این حمایت برای جهان اساسی و حیاتی است.
