دیرینگی ارگ سلطنتی را شاید بتوان به ۶ جولای ۱۴۰۴ م زمانی که کلاویخو فرستاده هانری سوم پادشاه اسپانیا به دیدار امیر تیمور گورکانی رهسپار شهر سمرقند گردیده بود و در تهران در خانه نماینده حکومت؛ بابا شیخ سکنی می‌گزیند، نسبت داد. بعدها در بخشی از سفرنامه پیترو دلاواله (چهارشنبه ۶ ژوئن ۱۶۱۷ م)، همچنین به نقل از سر توماس هربرت جهانگرد و تاریخ‌دان انگلیسی (۱۶۲۸ م) از چهارباغ و چنارستانی در داخل حصار شاه طهماسب و در زمان شاه عباس صفوی در تهران یاد شده است.
اما بر اساس ارجاعاتی دقیق‌تر در متون تاریخی می‌توان سرآغاز ارگ سلطنتی را در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۱۰۹ – ۱۰۷۸ق) با ساخت دیوانخانه‌ای در همان محدوده چنارستان شاه عباسی جستجو کرد. (به نقل از لرد کرزن)، دیوانخانه‌ای که بعدها شاه سلطان حسین صفوی در آخرین سال سلطنت خود (۱۱۳۳ ق) دری افندی سفیر دولت عثمانی را بحضور پذیرفت. هر چند که امروزه دیگر از آن بنیان‌ها اثری در میان نیست و داشته‌های موجود کاخ گلستان از لحاظ دیرینگی محدود به بخشی از آثار و ابنیه دوران زندیه بوده (ساخت دیوانخانه‌ای مابین سال‌های ۳-۱۱۷۲ ق) و فراتر از آن نمی‌رود.
اهمیت واقعی ارگ در دوران آقا محمدخان قاجار رنگ جدی‌تری بخود گرفت. وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان (۱۱۹۳ ق) از بحران داخلی ایران استفاده نموده، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنه‌های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که بتدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند. (هر چند که لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران، در باره انتخاب تهران به پایتختی توسط آقامحمدخان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیکی به املاک و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیکی به روس‌ها و تحت مراقبت داشتن آن‌ها را جزء عوامل این انتخاب می‌شمارد). آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند به تهران برگشته و در نوروز ۱۲۱۰ ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می‌کند.
این حرکت آغامحمدخان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر و هم بواسطه خیالات شکوهمند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.
در عهد ناصرالدین شاه قاجار (تاجگذاری جمعه ۲۱ ذی القعده ۱۲۶۴ ق) کاخ گلستان بواسطه مدت حکومت وی (۵۰ سال) و دیدار او بعنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال‌های ۱۲۹۰.۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ ق دستخوش تغییرات اساسی و متاثر از اروپا گردید.
اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه (مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار) تا انقراض این سلسله (۹ آبان ماه ۱۳۰۴ ش) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن توام و عجین گردید که بخشی جدائی ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشکیل می‌دهد.
ارگ سلطنتی در سال‌های بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول (۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ش) و پهلوی دوم (۴ آبان ۱۳۴۶ش) و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده است که ما آن‌ها را ناروا و نابجا می‌دانیم.
این مجموعه با در نظر گرفتن چنین پیشینه‌ای یکی از منحصر بفردترین مجمو عه‌های تاریخی ایران می‌باشد، ثبت ملی کاخ گلستان – به شماره ۴۱۷ در ۱۱ بهمن ماه ۱۳۳۴ش- نه تنها بیانگر اهمیت آن بعنوان بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز وبوم است بلکه تاکیدی دارد بر رخدادهای موثر در آن یا به نوعی مرتبط، که آن را به مجموعه‌ای بی‌بدیل و سندی زنده از دوره‌ای مهم در تاریخ ایران تبدیل کرده است. در روزگاری که روزگار گسستن‌هاست، ثبت کاخ گلستان در فهرست میراث بشری از جانب یونسکو (یکشنبه ۲ تیرماه ۱۳۹۲ش) نیز نه تنها ما را به تاریخ، فرهنگ و هنر این مجموعه و ارزش‌های نهفته در آن – که موجب این انتخاب گردید – مفتخر می‌سازد. بلکه بیش از هر چیز نشان از وظیفه گرایی‌ای در جهت همگرایی، همسوئی و بعهده گرفتن نقشی موثرتر در ارتقاء فرهنگ ملی و به تبع آن جهانی دارد.
هر چند که کاخ گلستان در حال حاضر با وسعتی برابر با ۵/۴ هکتار (یک دهم وسعت اولیه) در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهای جدید و بی‌هویت با عملکردهای ناهمگن با اوست ولیکن باید به رهاسازی این مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه‌ای که در آن واقع است اقدام کرد و کاخ گلستان را به تفکری که در پی ایجاد منطقه و بافت تاریخی که مشتمل بر موزه ملی، میدان مشق و… است پیوند داد.
کاخ گلستان بر پایه دو بخش بیرونی و اندرونی شکل گرفته و برای ورود به آن‌ها سردرها و ورودی هائی تعبیه گردیده بود که دسترسی به آن بخش‌ها را ممکن می‌ساخت. بخش اندرونی (وزارت دارائی) در جبهه شمالی، مشتمل بر حیاطی بزرگ با عمارت خوابگاه شاهی در میانه آن و منازل کوچک و بزرگ در اطراف آن بود. بخش بیرونی کاخ گلستان خود نیز شامل دو قسمت بود:
– دارالحکومه یا دیوانخانه که باغی مستطیل شکل بود (شامل ایوان تخت مرمر و عرصه روبروی آن)
– و دیگری باغ مربع شکل که همان باغ گلستان است که بنائی کم عرض (از شمال به جنوب) فضای بخش بیرونی را به دو قسمت تقسیم کرده بود.
فصل مشترک و کانال ارتباطی عرصه‌های بیرونی و اندرونی منزلگاه سلطنتی، بنائی با حیاط مرکزی به نام خلوتگاه کریمخانی بود که نقش هشتی را بین این فضاها ایفا می‌کرده است و مخاطب را از طریق دالان هائی به اندرون و دو فضای بیرونی دارالحکومه و باغ گلستان هدایت می‌نمود. باغ گلستان در حقیقت بیرونی محل سکونت شاه و فضاهای اندرون محسوب می‌گردید و عملکرد آن با حیاط تخت مرمر یا دارالحکومه مغایر بود. دارالحکومه یا ایوان تخت مرمر نیز مقر به تخت نشستن شاه و برگزاری مراسم عام و محل حکومت بود. حال آن که فضای باغ گلستان بیرونی اندرون شاهی بوده و به ملاقات‌های خصوصی‌تر وی پاسخ می‌گفت و گاه اهل اندرون را نیز به خود راه می‌داد. سلام‌های نوروزی و اعیاد مذهبی یکبار با شرکت خواص و شاهزادگان در این باغ و سپس مراسم عام آن در دیوانخانه تخت مرمر برگزار می‌گردید.
محدوده مورد بحث ما که امروزه بعنوان کاخ گلستان بازشناخته می‌شود از عهد صفویه تا دوران معاصر دستخوش تغییراتی گردیده که آشنائی با این تغییرات به درک بهتر جایگاه تاریخی این مجموعه خواهد انجامید.
هر چند که بنیان کاخ گلستان به دوران شاه عباس صفوی و به سال ۹۹۸ ق و با احداث چهارباغی در داخل حصار شاه طهماسب و بعدها و در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۱۰۹ – ۱۰۷۸ق) با ساخت دیوانخانه‌ای در همان محدوده چنارستان شاه عباسی شکل می‌گیرد ولی امروزه از آن بنیان‌ها اثری در میان نیست و داشته‌های موجود کاخ گلستان از لحاظ دیرینگی محدود به بخشی از آثار و ابنیه از دوران زندیه بوده و فراتر از آن نمی‌رود.
در دوره زندیه و عهد کریمخان زند (۱۱۹۳ – ۱۱۷۲ ق) شاهد احداث تالار دو روی کریم خانی (ایوان تخت مرمر – ۱۱۷۳ ق) هستیم. و همچنین ساخت عمارت سلطنتی کریمخانی در شرق آن و بر محور تقارن شرقی – غربی باغ گلستان قرار گرفته بود. خلوت خانه کریمخانی (۱۱۷۳ ق) نیز در زاویه شمال غربی باغ که فضای ارتباطی دارالحکومه و بیرونی و اندرونی شاهی بود نیز جز اقدامات توسعه‌ای عهد زندیه بوده است.
در دوران قاجار و عهد آغامحمدخان بنیان تالار قصر گلستان را داریم که در امتداد عمارت سلطنتی کریم خانی و درسمت شرق آن احداث گردید و همچنین توسعه باغ گلستان در سمت شرقی که به صورت حیاطی مستطیل شکل در جوار باغ کریم خانی صورت گرفته است. بنای صندوقخانه (۱۲۱۲ – ۱۲۰۰ ق) نیز به گواه متون تاریخی در زمان آقا محمد خان بر پا بوده است و زمانی به بالاخانه آغامحمد شاهی مشهور بوده است. از دیگر اقدامات توسعه‌ای عهد آغامحمدخان می‌توان به بنای عمارت کلاه فرنگی که در مرکز ثقل باغ قرار داشته که بدان دیوانخانه کلاه فرنگی نیز می‌گفته‌اند اشاره کرد.
در عهد فتحعلی شاه قاجار (۱۲۵۰ – ۱۲۱۲ ق) و در سال ۱۲۱۶ ق خبر از اتمام بنای قصر گلستان (در ادامه بنای عمارت سلطنتی کریمخانی) آمده است بازپیرایی کاخ بلور و تالار الماس نیز به سال ۱۲۱۶ ق و در عهد همین پادشاه اتفاق افتاده است.
رضا قلی خان هدایت در روضه الصفا ج ۱۰ ص ۱۳۷ ضمن برشمردن آثار و ابنیه فتحعلیشاه از سه بنای کاخ بلور – گلستان – و صرح ممرد در فضای ارگ تهران نام می‌برد. از این سه بنا که بر محور تقارن شمالی/ جنوبی بخش توسعه یافته باغ در عهد آغامحمدخان قرار گرفته بود تنها تالار الماس باقی است و زیرزمین‌های عمارت برلیان فعلی که در ضلع شمالی باغ و در مکان عمارت بلور واقع است.
در عهد ناصرالدین‌شاه تاسیس اتاق موزه در بخشی از عمارت سلطنتی کریمخانی (۱۲۷۰ ق) را داریم که این اتاق در بخش شرقی قصر گلستان ساخته شد و ناصرالدین شاه آن را موزه نامید. در امتداد تالار قصر گلستان نیز به بنائی دوروئی به نام عمارت خروجی می‌رسیم که احتمالا در این دوره و ۱۲۶۸ ق مورد استفاده قرار می‌گرفته است. عمارت بادگیر در دوره فتحعلی شاهی که در عهد ناصرالدین شاه قاجار و به سرپرستی حاج علی خان حاجب الدوله مابین سال‌های ۶-۱۲۷۲ ق توسعه گسترده‌ای را تجربه کرده و احداث می‌گردد که در سمت شرقی ضلع جنوبی و در تقابل با تالار خروجی قرار داشت و فی مابین دو بنا دریاچه بزرگی احداث گردید که به واسطه عمق زیاد امکان قایقرانی را میسر می‌ساخت.
کلاه فرنگی چهل ستون که از چوب یک پارچه در باغ تحتانی و در جوار عمارت کلاه فرنگی باغ فوقانی ساخته شده بود و همچنین در نقشه ترسیمی کرشیش (۱۲۷۵ ق) به بنایی به نام عمارت جدید سلطانی اشاره رفته که این بنا که در جنوب صندوقخانه بین باغ گلستان و دیوانخانه احداث شده بود.
عمارت عاج (حدود۱۲۸۴ -۱۲۸۳ ق) در قسمت شمالی ارگ در بخش غربی عمارت بلور در این دوره صورت گرفت و دیگر اقدامات عهد ناصری را می‌توان این گونه برشمرد: تخریب عمارت کلاه فرنگی کریم خانی و احداث دریاچه به جای آن (۱۲۸۶-۱۲۸۳ ق)، تخریب چهل ستون چوبی باغ گلستان و احداث شمس العماره (۱۲۸۳ ق)، شروع احداث تکیه دولت (۱۲۸۵ ق)، تخریب و توسعه عمارت اندرونی و ساختمان خوابگاه (۱۲۹۹ق)، اتمام بنای تکیه دولت (۱۲۹۰ق) و تغییرات در بناهای سمت شرقی ضلع جنوبی برای اتصال به بنای تکیه دولت، تعمیرات و تغییرات در عمارت بادگیر (۱۲۹۰ ق) تغییرات در عمارت عاج در سال ۱۲۹۰ ق که منجر به حذف ایوان و اضافه نمودن آن به فضای تالار شده است و احداث نارنجستان (۱۲۹۳ ق) و احداث اتاق موزه تالار آینه و… (۱۲۹۶-۱۲۹۳ ق) را نیز می‌توان از اقدامات ناصرالدین شاه در جهت توسعه کاخ گلستان برشمرد.
پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در تاریخ ۱۲۹۰ ق اقدامات ساختمانی تازه‌ای در باغ گلستان آغاز گردید. درسمت غربی ضلع شمالی و در جوار عمارت عاج بناهای کاخ گلستان جدید یا تالار آینه گلستان و تالار موزه بنا نهاده شد که موجب تخریب بخش اعظم خلوتخانه کریمخانی در زاویه شمال غربی باغ گشت. بناهای جدید گلستان و موزه در سمت شمال به سرسرائی منتهی گردیدند که تمامی بخش شمالی را تا کاخ بلور به یکدیگر متصل ساخت و قسمت‌های مختلف کتابخانه سلطنتی، چینی خانه، شربت خانه، حوضخانه و غیره به صورت مجموعه‌ای در این مکان ساخته شد.
تخریب سازه دوروی باغ گلستان شامل عمارت سلطنتی کریم خانی (رختدارخانه و صندوقخانه ناصری)، تالار قصر گلستان، اتاق‌های موزه و عمارت خروجی در سال ۱۲۹۶ ق و دریاچه هائی با همان ابعاد و تناسب یعنی طویل و کم عرض در جای آن‌ها احداث گردید که به دریاچه‌های موجود در سمت شرق و غرب باغ متصل می‌گردیدند. در میانه آن‌ها و در مقابل قصر گلستان فتحعلی شاهی باغچه‌ای بیضی شکل تعبیه شد که عرض این دریاچه‌ها بیشتر بود و ضلع شمالی باغچه تا حوض مقابل تالار در حیاط کلاه فرنگی پیش رفت. در این مقطع و همزمان با تخریب سازه دوروی، جبهه شمالی حیاط کلاه فرنگی و جنوبی باغچه گلستان هم تراز گردید.
در سال ۱۳۰۶ ق در سمت شرقی باغ گلستان سردری به خیابان ناصریه گشوده شد که میدان شمس العماره را به باغ گلستان متصل می‌کرد. سال ۱۳۰۳ ق نیز احداث کاخ برلیان را داریم. در این سال کاخ بلور فتحعلی شاه تخریب و در جای آن عمارت برلیان فعلی احداث گردید اما طبقه زیرین این بنا حفظ شده و عمارت برلیان بر روی زیرزمین‌های کاخ بلور ساخته شده است.
آخرین بنائی که در باغ گلستان در عهد قاجاریه ساخته شد، کاخ ابیض می‌باشد (۱۳۰۹.۱۳۰۸ ق) احداث این بنا – به مباشرت بنایی امین الملک – انجام گردید. در این تاریخ دیواره غربی باغ در امتداد کاخ ابیض بازسازی و کاشیکاری شد و بنای صندوقخانه نیز تغییرات زیادی به خود دید. در دوران پهلوی قسمت اعظم ارگ تاریخی تهران (شامل تمامی عمارات اندرونی درشمال و تکیه دولت در جنوب) تخریب گردید و به جای آن وزارتخانه‌های جدید دارائی و دادگستری و همچنین بانک ملی شعبه بازار ساخته شد. تمامی فضای باغ به باغچه‌های بزرگ و کوچک مبدل گشته و اثری از آب نماها و استخرهای وسیع دیده نمی‌شود و تنها چند حوض باقی است. تخریب در این دوره فضای محصور و دل‌انگیز باغ گلستان را درهم شکست و با فضای حیاط تخت مرمر درهم آمیخت. در این دوره در قسمت شمال شرقی محوطه عمارت اقامتگاه الیزابت یا تالار تشریفات (۱۳۳۹ ش) ساخته شد و در گوشه جنوب شرقی باغ گلستان کتابخانه سلطنتی احداث گردید. تخریب سر در حیاط تخت مرمر و دیوارهای آن و همچنین احداث بخش اداری موزه مردم‌شناسی از دیگر دخل و تصرفات در زمان پهلوی می‌باشد.
ساخت انبار اشیا یا مخزن در داخل محوطه و زیرزمین (۱۳۷۰ ش) و همچنین ساخت پارکینگ (۱۳۷۴ ش) از جمله اقدامات زیر ساختی در دوران پس از انقلاب اسلامی می‌باشد.
