لیلا خاموشی : نگاهی به قالب‌های گلی و سفال‌های قالب‌زده نیشابور در موزه ملی ایران

در سده¬های سوم تا ششم هجری قمری، سفالگری در نیشابور بسیار پررونق بود. مجموعۀ سفال¬های بدست آمده از نیشابور اغلب توسط هیئت کاوش موزۀ متروپولیتن در سال¬های ۱۳۱۸-۱۳۱۵ در دو تپۀ سبزپوشان و مدرسه، و کاوش¬های کامبخش فرد در سال ۱۳۴۳در تپه¬های لک لک آشیان و خرمک بدست آمده که از سده¬های اولیه اسلامی تا سده ششم هجری قمری را دربر می گیرد.
یکی از گونه¬های سفالی رایج در سده¬های اولیه و دوره سلجوقی سفال با نقش قالب¬زده است که تزیینات آن در دوره سلجوقی رونق گرفت. مشهورترین سفال¬های بدون لعاب قالب¬زده از نیشابور و ری بدست آمده که در کنار آنها تعدادی قالب گلی نیز وجود داشته است. در این نوشتار کوتاه، به شیوه ساخت و نقش¬مایه¬های ظروف قالب¬زده نیشابور که در موزه ملی ایران نگهداری می¬شوند، پرداخته می¬شود.
کلید واژه: دوره سلجوقی، سفال دوران اسلامی، سفال¬های قالب¬زده، بدون لعاب، نیشابور.

مقدمه
از آنجایی که ظروف سفالی دوره ساسانی در کمال سادگی ساخته می¬شدند، در دوره اسلامی نیز این سبک ادامه یافت؛ اما تزیینات مختلف سفال رونق گرفت و ساخت آن با پیشرفت¬های قابل توجهی همراه بود. هیچ یک از صنایع ایران از نظر تنوع با فن سفالگری قابل مقایسه نیستند.
از انواع سفالینه¬های بدست آمده در شهر نیشابور، نمونه منحصر به فرد آن، سفال با نقش قالبزده است. استفاده از شیوه قالب¬زده، از رایج ترین شیوه¬های تزیین سفال بدون لعاب در دوره سلجوقی است که در تزیین سفال¬های لعاب¬دار نیز به کار می¬رفت.
ظروف قالب¬زده به دو دسته سفال بدون لعاب و سفال قالب¬زده با لعاب یک رنگ تقسیم می-شوند.
پژوهشگران تا مدتها، تولید نمونه¬های مختلف سفال قالب¬زده را به بین¬النهرین نسبت می¬دادند و سهم ایران را ناچیز می¬شمردند؛ اما با انجام کاوش¬های نیشابور، ری، استخر و ساوه جزء مراکز باستان¬شناختی این ظروف شناخته شده¬اند (بهرامی ۱۳۲۷: ۳۵).

تکنیک ساخت سفال قالب¬زده
تکنیک نقش قالب¬زده به دو روش نقش منفی و مثبت بر روی قالب¬ها ایجاد می¬شود که از فشردن گل رس مرطوب درون قالبی از گل پخته یا فلزی انجام می¬شده است (کامبخش¬فرد ۱۳۷۹: ۴۵۸). ضخامت قالب¬های سفالی بین ۲ تا ۳ سانتی¬متر است. ایجاد نقش اغلب به وسیله دو قالب جدا انجام می¬شود. روش قالب¬زدن سفال به این ترتیب است که ابتدا دو نیمه ظرف را که درونش به نقش کنده مزین است، به هم وصل کرده و خمیر سفال را به درون آن می¬مالند. پس از این که خمیر تمام زوایای نقش کنده را پر کرد آن را بر روی چرخ سفالگری چرخ می¬دهند؛ سپس قالب¬ها را برداشته و خمیر قالب¬خورده را خشک کرده و در کوره می¬پزند (کامبخش¬فرد ۱۳۴۹: ۵۱و۵۲). بدیهی است قالب¬هایی که دارای طرح گود بوده¬اند، تزیین به صورت برجسته نمایان می¬شده و قالب¬هایی دارای طرح برجسته بودند نقش را به صورت گود ایجاد می¬کرده¬اند.
قالب¬گیری را می¬توان به حالتی مخصوص از چاپ تشبیه کرد و باید توجه کرد که تزیین بدست آمده با این روش در حقیقت نتیجه دو عمل مختلف است یکی ایجاد نقش بر روی قالب که با روش دستی ایجاد می¬شده و دوم فشردن قالب بر روی گل نرم است (رفیعی ۱۳۷۷: ۴۷).
در نیشابور علاوه بر کشف ظروف سفالین با نقش قالب¬زده، قالب آن نیز بدست آمده و کاربرد قالب¬ها در تولید ظروف قالب¬زده در نیشابور، در اواخر سده یازدهم میلادی (پنجم) (هجری با اوایل سده دوازده معمول شد و به نظر می¬رسد تا پایان دوره سلجوقی ادامه یافته است (Wilkinson1973: 110).

نقوش سفال¬های بی¬لعاب قالب¬زده
خمیره سفال¬های قالب¬زده نیشابور به رنگ¬های نخودی، قرمز و خاکستری است و شکل آن به صورت قمقمه، کوزه¬های کوچک دسته¬دار، خمره¬های پارچ¬مانند با تنگ شلغمی کوتاه و دسته¬دار است (توحیدی ۱۳۷۹: ۲۶۴). تزیینات این ظروف شامل نقوش هندسی، اسلیمی، جانوری، انسانی، موجودات اساطیری و کتیبه است. تزیینات قالب¬های به¬دست آمده از نیشابور به دو دسته تقسیم می¬شوند:
الف: قالب¬هایی که فقط بخش بالا و پایین ظرف را تزیین می¬کند. این تزیینات اغلب به-صورت نقوش هندسی هستند و همچنین استفاده از خط کوفی ساده و ثلث نیز استفاده می¬شده است.
ب: قالب¬های گلی که به صورت نوار کمربندی از گل و بوته تشکیل شده¬اند، بدنه ظرف را تزیین می¬کردند (کامبخش فرد ۱۳۷۹: ۵۲).

سخن آخر
با توجه به آثار به¬دست آمده از کاوش¬های علمی در نیشابور، تزیین قالب¬زده بر روی سفال های بدون لعاب یکی از مهمترین شیوه¬های تزیین سفال در این منطقه است. با توجه به اینکه این سفال¬ها در کنار قالب¬های گلی و همچنین کوره¬های سفال¬پزی به¬دست آمده¬اند بدون شک تولید همانجا هستند. در این دوره زمانی استفاده از تکنیک قالب¬زده بسیار گسترش یافته و نوآوری¬هایی در نقوش و تزیینات به¬چشم می¬خورد. استفاده گسترده از کتیبه¬های کوفی و نوشته¬های فارسی و همچنین نقوش هندسی و اسلیمی برای تزیین این ظروف بسیار چشمگیر است. هر چند این نوع تزیین در مراکز سفالگری دیگری نیز به¬چشم می¬خورد؛ اما نیشابور در این نوع تزیین بسیار پیشرفت داشته است. یافتن سفال¬های قالب¬زده بسیار حائز اهمیت است و امیدوارم در آینده فرصتی برای کامل¬تر کردن این پژوهش ایجاد شود.

منابع
بهرامی، مهدی
۱۳۲۷ صنایع ایران، صنایع ظروف سفالین، تهران، دانشگاه تهران.
توحیدی، فائق
۱۳۸۲ فن و هنر سفالگری. چاپ دوم، تهران، سمت.
رفیعی، لیلا
۱۳۷۷ سفال ایران از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر، تهران، یساولی.
کامبخش¬فـرد، سـیف الله
۱۳۴۹ کاوش¬های نیشابور و سفالگری ایران در سده¬های پنجم و ششم هجری قمری، تهران، وزارت فرهنگ و هنر.

۱۳۸۰ سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر، تهران، ققنوس.

کریمی، فاطمه و محمدیوسف کیانی
۱۳۶۴ هنر سفالگری در دوره اسلامی، تهران، مرکز باستان¬شناسی ایران.

وولف، هانس
۱۳۷۲ صنایع¬دستی کهن ایران، ترجمه، سیروس ابراهیم¬زاده، تهران، آموزش انقلاب اسلامی.

Wilkinson-, C.K.
۱۹۷۳ Nishapur pottery of the early Islamic period, The metropolitan museum of art .New York.