دیروز (۷ دی ۱۴۰۱) در هفتمین نشست انجمن جامعه‌شناسی ایران درباره‌ی «اعتراضات ۱۴۰۱: ماهیت، چیستی و چرایی» با موضوع “دین و اعتراضات” بحثی ارائه کردم با عنوان “کسوف دین: ترس و تردید”
چکیده‌ی بحثم این بود
اعتراضات اخیر به‌عنوان گسترده‌ترین و فراگیرترین اعتراضات در سی‌سال اخیر، پدیده‌ای مطلقا غیردینی است. نه معترضان روایت دینی از آن ساختند و نه مخالفانشان (حامیان حاکمیت) ضدروایت دینی از آن.
در جامعه‌ای که نهاد دین پیشینه‌ی دیرپای تاریخی دارد و حیات اجتماعی عمیقی داشته و در بسیاری از حرکت‌ها و جنبش‌های اجتماعی معاصر نقش‌آفرین بوده، غیبت دین در چنین رویداد فراگیر و گسترده‌ای مهم و تأمل‌برانگیز است. این وضعیتی است که من نامش را می‌گذارم “کسوف دین”.
اعتراضات اخیر در روندهای تحول دینداری، نقش شتابنده داشته و به مثابه‌ی یک کاتالیزور قوی، روندهای عمده‌ی تحول را تسریع کرده است. با شرایطی که به‌تبع اعتراضات پیش آمد و فشار اجتماعی ناشی از آن، گویی جامعه‌ی ایرانی چند سال به جلو پرتاب شد.
این وضعیت، در بدنه‌ی مذهبی جامعه، زمینه‌ساز آزادشدن و تمرکز دو نیرو شده است: یکی “ترس” و دوم “تردید”.
نیروی تردید ناظر به بخشی از جامعه است که گرایش به عرفی‌شدن داشت. پیشران این تیپ، جوانان مذهبی طبقه متوسط شهری اند. تیپی که مواجهه‌شان با احکام دینی نه ذیل گفتار “فقه” بلکه ذیل گفتار “لایف‌استایل” است. در این مدل دینداری، برخلاف دینداری سنتی، سه مقوله‌ی لذت، بدن و نمایش موضوعیت دارند. این تیپ در مواجهه با “دیگری”ها رواداری بیشتر و در قبال تغییرات فرهنگی اجتماعی همدلی و انعطاف بیشتری دارد و مواجهه‌اش با اعتراضات اخیر هم درمجموع مثبت است. یکی از مصادیق این همراهی تغییرات در مدل حجاب است که بیش از همه در کنارگذاشتن چادر توسط برخی زنان مذهبی نمود داشت.
نیروی ترس عمدتا ناظر به بدنه‌ی سنتی و ارتدکس مذهبی است که علیرغم تفاوت‌ها و اختلافاتی که با تشیع سیاسی (دین رسمی) دارد، اما از مواهب و امتیازات حکومت دینی ازجمله در توسعه‌ی مناسک بهره‌مند بوده است. در این اعتراضات، این ترس در او تقویت شد که تبعات تحول در ساختار سیاسی موجود دامن‌گیر او هم خواهد شد و منافع (مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و…) او را هم به خطر خواهد انداخت. همین ترس محتمل است که این جریان را به سمت تحکیم مناسباتش با حاکمیت سوق دهد. سیاستی که من نامش را می‌گذارم “اتحاد ترس”. سکوت بدنه‌ی سنتی روحانیت و مرجعیت مصداق این ترس است. مواجهه‌ی این جریان با اعتراضات اخیر درمجموع منفی است.
[بخش مهمی از] تحولات دینداری و صورت‌بندی دین در آینده‌ی ایران را وزن‌کشی این نیرو (ترس و تردید) و میزان کامیابی دو تیپ “ترسیدگان” و “مرددان” رقم خواهد زد.
