وقتی موج اعتراض در جامعه به حرکت در می‌آید، حکمرانان برای کنترل آن به دنبال پیدا کردن سر نخ ها و برخورد با آنها می‌روند و در صدد شناسایی کسانی که فراخوان داده و به اعتراض یا قیام دعوت کرده‌اند — بخصوص عوامل خارجی — برمی‌آیند ولی سرنخ ها در کجاست؟
- حاکمان چه می‌گویند؟
معمولا حاکمان گمان می‌کنند:
اولا علت پیدایش موج اعتراضی، افراد خاصی اند و چون آنها فراخوان حضور در اعتراضات می‌دهند، مردم فریاد بر می‌آورند،
ثانیا: با از بین بردن این سرشاخه ها که نقش علت دارند، اعتراض مردم پایان می‌یابد.
- امیرالمومنین چه می‌گوید؟
امیرالمومنین در نهج البلاغه، تحلیل دیگری از ریشه فراخوان اعتراضی دارد که مبتنی بر علت جویی “ازداخل” و علت جویی “از وضعیت” است، در نگاه حضرت، وقتی جامعه در وضعِ “بی عدالتی” قرار دارد، نیازی به فراخوان از سوی افراد معارض در داخل و یا دشمن کینه توز در خارج نیست.
“بی عدالتی”، وضعیتی است که خود، “فراخوان” می‌دهد و مردم را “دعوت” به موضع گیری می‌کند: در مرحله اول، انتقاد و در مرحله دوم اعتراض و در مرحله سوم قیام.
اِسْتَعْمِلِ اَلْعَدْلَ وَ اِحْذَرِ اَلْعَسْفَ وَ اَلْحَیْفَ فَإِنَّ اَلْعَسْفَ یَعُودُ بِالْجَلاَءِ وَ اَلْحَیْفَ یَدْعُو إِلَى اَلسَّیْفِ
(نهج البلاغه حکمت۴۷۶)
امام به کارگزار خود هشدار داد که بی‌عدالتی — حتی در حد اجحاف در اخذ مالیات — از یک سو مردم را به مهاجرت و ترک وطن وا می‌دارد و از سوی دیگر آنان را به “مقاومت مسلحانه” فرامی‌خواند!
- بی‌عدالتی فراخوان می‌دهد
این نوع فراخوان، یک فراخوانِ طبیعی و فطری است که ریشه در نهان انسان دارد. آدمی، در برابر ظلم بر خویش عکس العمل نشان می‌دهد و تا پای جان می‌ایستد. شیخ محمد عبده این کلام مولا را چنین معنی می‌کند: “بی عدالتی‌ها، مظلومان و ستمدیدگان را برای رهایی خویش به قتال وا می‌دارد.”
- عکس العملهای ناروا
در چنین شرایطی حرکت محرومان و مظلومان، چون ناشی از خشم و احساس مظلوم بودن آنهاست، گاه از مسیر توصیه های عقلای قوم خارج می‌شود و جنبه افراطی پیدا می‌کند ولی چه کسی در اینگونه موقعیت‌های خطیر مسئول است و هزینه‌های اعتراض‌های خشونت بار به عهده کیست؟ کسی که تعدی را آغاز می‌کند و یا کسی که در مقابله تعدی می‌کند؟
البته باید به مردم گفت که دست نگهدارید و خشم خود را کنترل نموده و کار خلاف قاعده انجام ندهید. اتفاقا در قرآن هم مخاطب نهی از اعتدا و عدم زیاده روی مومنان مظلوم هستند. (وَقَـٰتِلُوا۟ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ ٱلَّذِینَ یُقَـٰتِلُونَکُمۡ وَلَا تَعۡتَدُوۤا۟ۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا یُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِینَ) [سوره البقره ۱۹۰]
- نقش خردمندان
ولی در فضایی که حاکمان فریاد معترضان را نمی‌شنوند و با بی اعتنایی خود بر عصبانیت آنان می‌افزایند، توصیه به معترضانی که از اعماقِ جان احساس ظلم و جفا می‌کنند، چه سودی دارد و از آنها چه انتظاری می‌رود؟ در اینگونه موقعیت ها باید عقلای قوم نقش آفرینی کرده و حاکمان را برای پذیرفتن خواسته‌های به حق مردم تحت فشار قرار دهند. سکوت کردن و یا به نفع حکمران ناعادل وارد شدن خلاف حق و عدل است و آنها باید تلاشی مانند موضع فعال حضرت علی در زمان شورش علیه عثمان داشت.
- امیرالمومنین به خلیفه اعلام خطر کرد!
در ماجری اعتراض علیه خلیفه سوم، امیرالمومنین آن روش‌های تند و خشن را تایید نمی‌کرد و فرمود: جَزِعْتُمْ فَأَسَأْتُمُ اَلْجَزَعَ (نهج البلاغه خطبه ۳۰) ولی به جای مقابله با معترضانی مانند مالک اشتر و عمار یاسر و تلاش برای خاموش کردن آنها، بدنبال علاج اساسی مشکل بود. او علت آن خَشم عمومی را، حرف ناشنوایی خلیفه می‌دید و لذا او را به خداوند سوگند می‌داد که دست از بی عدالتی بر دارد و صدای مردم را بشنود و گر نه اعتراض مردم، به “قتل خلیفه” خواهد انجامید که نتیجه آن اختلاف در امت و قتل و غارت برای همیشه است!
وَ إِنِّی أَنْشُدُکَ اَللَّهَ أَلاَّ تَکُونَ إِمَامَ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ اَلْمَقْتُولَ .. یَفْتَحُ عَلَیْهَااَلْقَتْلَ وَاَلْقِتَالَ إِلَى یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ (نهج البلاغه خطبه ۱۶۴)
ای کاش خلیفه، از لجاجت با مردم دست برداشته و تن به اصلاح امور حکومت داده، و برای سال‌ها با آرامش قدرت خود را حفظ می‌کرد و زمینه یک قیام عمومی را که به کشتن خودش انجامید را فراهم نکرده و امت اسلامی را برای قرنها دچار درگیری‌های داخلی نمی‌کرد.
- حکمران فراخوان می‌دهد!
آری آن قیام عمومی نتیجه یک “فراخوان” بود، ولی نه فراخوانی که از سوی مخالفان خلیفه صادر شده باشد، بلکه آن شرایط آکنده از فقر و فساد و محرومیت و تبعیض و آن حقوق بر باد رفته، “فراخوان” داد و مردم را به صحنه آورد: اَلْحَیْفَ یَدْعُو إِلَى اَلسَّیْفِ.
پس در واقع خود خلیفه که — علت آن مظالم بود — برای نابودی حکومت خویش، فراخوان داد!
