لاله زار خیابانی معروف و قدیمی در مرکز تهران که از جنوب به میدان امام خمینی (توپخانه) و از شمال به خیابان انقلاب اسلامی (شاهرضا) منتهی میشود.
در گیتی، ایران یکی از مهمترین کشورها و از قدیمیترین هاست. حتی ممکن است بتوان ایران را کهنترین کشور دنیا دانست. چنین کشور مهمی، سبب میشود که پایتخت آن نیز مهم باشد. تهران پایتخت ایران دارای مناطق دیدنی خاصی است که از جهت قدمت و نیز از جهت ویژگیهای فرهنگی و دیگر خصیصههای خاص، دارای اهمیت نیز میباشند. لاله زار تهران، بی گمان یکی از این مناطق خاص تهران است.
در این نوشته کوتاه، نگاهی به لاله زار و قدمت آن و ویژگیهایش خواهیم داشت.
هر کس امروز خیابان لاله زار را میبیند، هرگز نمیتواند باور کند که این خیابان دود گرفتهی آلودهی کنونی روزی روزگاری باغی بوده بین خیابان لاله زار و میدانی در متمم خیابان استامبول و خیابان ماشین که حال اکباتان نام نهادهاند. محلی که از هر جهت زیبا، با هوای خوب و فضای دلنشین و مناسب و مساعد بود و خصوصاً در تابستان خیابان لاله زار هوای خنک و دلنشینی داشت.ناصر الدین شاه لاله زار را به نود هزار تومان معامله کرد.
در سال ۱۱۵۴ هجری خورشیدی و در زمان ساخت باغ نگارستان، ژنرال گاردان افسر فرانسوی و رئیس هیئت اعزامی ناپلئون بناپارت در عهد فتحعلی شاه، در محل باغ لاله زار ساکن بود. از این رو، این احتمال وجود دارد که باغ لاله زار باید پیش از سال ۱۱۹۰ هجری خورشیدی به وجود آمده باشد.
باید گفت، اهمیت این باغ به حدی بوده که روز سیزدهم نوروز را در همین باغ جشن میگرفتند.
پس از بازگشت ناصر الدین شاه از سفر فرنگ، باغ لاله زار به قیمت نود هزار تومان خریداری میشود تا خیابانی شبیه به شانزه لیزه پاریس در تهران داشته باشیم.
رونق خیابان لاله زار در دورهی مشروطیت به اوج رسید. این خیابان تا آخر دوران قاجار به دلیل داشتن ترکیبی از تئاترها و غذاخوریها یکی از مهمترین مراکز و گردشگاههای تهران بوده است. رونق لاله زار تا عصر پهلوی نیز ادامه داشت و در این دوره لاله زار به نوعی تبدیل به نماد نوگرایی ایران گردید و رونقگیری فرهنگی، هنری آن سرعت گرفت.
- اهمیت لاله زار
از ویژگیهای خواندنی و جالب این منطقه این است که :
نخستین دفتر هواپیمایی ایران زمانی در حوالی همین لاله زار شروع به فعالیت کرد.
استاد دکتر هوشنگ طالع، پژوهشگر ارشد کشورمان طی یک گفتار، در روایت شفاهی تاریخ تهران میفرمایند:
در سالهای نزدیک به پایان دوره قاجار و آغاز پهلوی، اولین و نخستین شرکت هواپیمای در ایران توسط شرکت یونکرس در ایران ایجاد شد. دفتر این هواپیمایی، در محلی نزدیک به لاله زار کنونی بود.
هواپیمایی یونکرس سالها بعد، هواپیمای جنگی هم تولید کرد و در جنگ جهانی دوم محصول جنگی خود را ارایه و به کار گرفت.
این شعر معروف نیز بر سردر دفتر این شرکت هواپیمایی نوشته شده بود :
طیران مرغ دیدی تو ز پایبند شهوت به در آی تا ببینی طیران آدمیت
این شرکت شهرهای مرزی ایران راه به کشورهای همسایه وصل میکرد.
دفتر این شرکت مهم هواپیمایی جایی بود که بعدها در همان نزدیکی، سینمای معروف خورشید بنا شد.
استاد دکتر طالع میفرمایند «با تأسیس و راه اندازی نخستین سالن سینمایی به نام خورشید در خیابان لاله زار، زمینه ایجاد مراکز فرهنگی دیگر در لاله زار، فراهم شد و به زودی دو سینمای دیگر نیز در همان خیابان و محل راه اندازی شد. این سرآغازی بر نقش فرهنگی و هنری شدن خیابان لاله زار و محل بود که به سرعت شکل گرفت .
اگرچه امروزه لاله زار به مرکز لوازم الکتریکی و لوازم روشنایی تبدیل گردیده است.
بنیان این کار به شخصی به نام آقای امانت برمیگردد که در سال ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ مغازهی لوازم الکتریکیاش را در این محل راهاندازی کرد.
از شادوران علی طالع (وی در جوانی از بزرگان نهضت جنگل و فردی ایران خواه و میهن پرست بوده است) نقل است که در آن سالهای دور از یک هموطن زرتشتی که به تازگی در لاله زار الکتریکی باز کرده بود، خرید و معاملهای داشته است.
به درستی معلوم نیست که آیا این آقای امانت همان زرتشتی مورد اشاره خاطرات شفاهی علی طالع است یا شخص دیگری مورد نظر بوده است. به هر روی پس از آقای امانت، دیگران هم به کسب و کار الکتریکی در خیابان لاله زار روی آورده و لاله زار به خیابان اقلام الکتریکی معروف شد.
از فروشگاههای مطرح و مهم قدیمی شهر تهران، باید از فروشگاه پیرایش نام برد که در سال ۱۳۱۴ در خیابان لاله زار افتتاح شد و فروشگاه عظیم و بزرگی بوده است. ساختمان آن با معماری زیبای ایرانی-غربی، در هم آمیخته، دارای بالکن زیبایی بود که با کاشی کاری قشنگ، کلمه «پیرایش» بر آن نقش بسته بود.
- هنر و فرهنگ در لاله زار
به گفتهی استاد دکتر هوشنگ طالع، پس از سینما خورشید، افتتاح تئاتر دهقان در این محل به عنوان یکی از ماندگارترین تماشاخانههای لاله زار، رونق بیشتری در غلبهی هنری، فرهنگی به لاله زار داد.
مدیر این تئاتر احمد دهقان، روزنامهنگار، سیاستمدار و مدیر مجلهی تهران مصور بود. این محل، مرکزی برای تردد و فعالیت هنرمندان مطرح کشور مانند : علی نصیریان، داود رشیدی، مرتضی احمدی، داریوش ارجند، شهلا ریاحی، ناصر ملک مطیعی و … بوده است.
خود آقای احمد دهقان در سال ۱۳۲۹ در دفتر تماشاخانهی تهران در همین لاله زار، به دست یکی از عوامل حزب ضد مردمی توده کشته شد.
این ترور خود یکی از وقایع مهم و تأثیرگذار در لاله زار بوده است زیرا یکی از کسانی که از بنیانگذاران کار فرهنگی در لاله زار بوده به وسیله حرکت خشن ضد فرهنگی یعنی ترور در همان محل کشته شد. پس از ترور احمد دهقان، شخصی به نام حسن جعفری که کارگر بیچارهی شرکت نفت انگلستان بوده را به عنوان ضارت دستگیر، محاکمه، محکوم و اعدام کردند. اما سالها بعد معلوم شد که قاتل اصلی شخصی به نام قبادی از افسران تودهای شهربانی با نام مستعار جاوید بوده است. در این باره کتابی به نام «بی گناهی که به دار آویخته شد» نوشته شده است.
همه آنچه میگوییم پیرامون لاله زار و رویدادهای آن است. لاله زار خیابان سرد و بیروح امروز، زمانی پر از خاطره و رویداد بوده است که روح یادمانه (نوستالژی) و دریغ پنداشت در آن برقرار است.
آنان که لاله زار قدیم را ندیده و فقط شنیده و خواندهاند به این خیابان دلبستگی دارند، آنها که دیده اند چه دریغ و حسرتی از گذشتهی زیبای درگذشته! دارند.
- خاطرات تاریخی لاله زار
کافه آبیتای لاله زار که نبش خیابان جمهوری و لاله زار بود، در خلال جنگ جهانی دوم و در آن زمانها معروف شده بود که محل اتراق و پاتوق جاسوسان کشورهای مختلف است. به گونهای که برخی، این کافه را جاسوس خانه مینامیدند. البته این امر میتواند هیچ ارتباطی به مدیریت آنجا نداشته باشد و فقط محل استقرار آن با توجه به اهمیت لاله زار که یک خیابان مدرن و با بافت هنری، نمایشی بود و افراد مشهور نیز در آن زیاد تردد داشتند، سبب این شده بود که جاسوسان نیز در آن محل قرار بگذارند. همچنان که لابد(وحتماً) عشاق هم در آنجا قرارها گذاشته، که در تاریخ ثبت نشده است!
از تاریخ هنری لاله زار نمیتوان سخن گفت و یادی از موسسه هنری «جامعه باربد» نکرد.
دکتر طالع پژوهشگر تاریخ و نویسنده کتاب معروف « تاریخ تمدن ایران کهن» میگوید :
این محل در سال ۱۳۰۵ توسط اسماعیل مهرتاش با همکاری و مشارکت عبدالعلی اعتماد مقدم تأسیس گردید.( مناسب است یادآور شویم عبدالعلی مقدم همان نظامی میهن پرست بود که بعدها در غائله فرقه دموکرات در آذربایجان دادستان نظامی تهران بود و برای برخی از نظامیان که سرعت عمل لازم را برای حفظ تمامیت ارضی کشور به عمل نیاورده بودند کیفر خواستهای سنگین صادر کرد.) در این موسسه سازهایی مانند تار و دانشهای موسیقی آموزش داده میشد.
از جمله کسانی که با جامعه باربد همکاری داشته اند میتوان از بانو ملوک ضرابی و آقایان رضا کرم رضایی، نعمت الله گرجی، و علی نصیریان نام برد.
دربارهی لاله زار کتب، مقالات و فیلمهایی تهیه شده است. از جمله آنها میتوان از فیلم مستند «هشتصد قدم در لاله زار» ساختهی امیر شریف موسوی با روایت مسعود کیمیایی و «مرثیهای برای لاله زار» ساختهی صادق دلدم نام برد.
اگر بتوانیم به گذشته سفر کنیم و روز ۲۴/۰۱/۱۳۳۷ لاله زار را ببینیم، با جمعیت بسیار زیاد و تودهی انبوه مردم روبرو خواهیم شد که برای دیدن فیلم تازهی ساموئل خاچیکیان به نام «توفان در شهر ما» جمع شدهاند. خیابانی که زمانی چنین بوده گویای رونق فرهنگی آن است.
اکنون لاله زار را قبرستان سینماها هم میگویند، که دلیلش معلوم است.
