هرات در غرب افغانستان قرار دارد. دومین شهر پرجمعیت کشور است. هرات به‌دلیل موقعیت و نفوس، هویت تاریخی و ظرفیت‌های متعدد، بخشی از جغرافیای اثرگذار محسوب می‌شود. هم‌چنین، نقش اساسی در تصمیم‌گیری‌های کلان و سهمیه بندی‌های سیاسی ایفاء می‌کند. این ولایت، نقش‌کلیدی با محوریت افغانستان در مناسبات ملی و منطقه‌ای دارد. بدون تردید، موجودیت چنین شاخص‌ها، ظرفیت این ولایت را در امر توسعه سیاسی بی‌تاثیر نمی‌گذارد. این‌که هرات کدام مسیرها را جهت رسیدن به توسعه طی کرده، در این نوشته واکاویی شده است.
مفهوم توسعه سیاسی
توسعه سیاسی جزو مفاهیم جامعه‌شناختی است. کارایی یک‌نظام را در مهار یا کاهش چالش‌ها به نمایش می‌گذارد. به سخن هانتینگتون، توسعه سیاسی بر اساس میزان صنعتی شدن و تجهیز اجتماعی، مشارکت سیاسی و رشد اقتصادی، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. نظام‌های سیاسی که به دنبال توسعه سیاسی هستند، باید از ظرفیت و توانایی لازم برای تغییر وضعیت برخوردار باشند. این مفهوم بعد از جنگ دوم جهانی شکل گرفت. افزایش توانمندی افراد و احزاب، گروه‌ها و سازمان‌ها را برای مشارکت قانونمند در فضای سیاسی بازتاب می‌دهد. صنعتی‌شدن و پیشرفت، رفع فقر و رفع وابستگی از معدود اهداف توسعه سیاسی به‌شمار می‌روند. هم‌چنین کشورهای‌که برای رسیدن به توسعه هزینه می‌کنند، باید از پنج بحران عبورکنند؛ بحران هویت، بحران مشارکت، بحران‌نفوذ، بحران‌مشروعیت و بحران توزیع. برخی‌از کشورها، بحران‌های متذکره را یکی پی‌هم، پشت‌سر گذاشتند تا این‌که به توسعه دست‌یافتند.
نقش‌هرات در توسعه سیاسی
هرات در غرب افغانستان، از موقعیت ژئواستراتژیک برخوردار است. این شهر در چند قدمی ایران و ترکمنستان قرار دارد. فاصله‌اش با منابع انرژی خلیج فارس، چند صدکیلومتر است. اهمیت استراتژیک هرات در تحولات پسین، به‌خوبی قابل مشاهده است. صلح‌طلبی و تمایل به فراگیری دانش، جامعه‌پذیری سیاسی، نظم اجتماعی و هم‌گرایی، میزان مشارکت سیاسی و رشد اقتصادی، از محدود مواردی‌اند که هرات را یک قدم به توسعه نزدیک ساخته است. با وجود تنوع در سطوح مختلف، تمایل هراتیان به تغییر، راه رسیدن به توسعه را کوتاه‌تر ساخته است. هم‌سویی آنان با ذهن‌های مجهز، زمینه‌ساز خلق فرصت‌های توسعه‌طلبی واقع شده و به‌گسترش توانمندی‌ها می‌افزاید. تحقق بستر توسعه‌طلبی دراین شهر از جایی ناشی می‌شود که خشونت درتناسب با سایر ولایات، گراف پایان‌تر دارد. از‌این‌که در دودهه پسین، دامنه نا امنی‌ها گسترش یافته بود، هرات از انگشت‌شمار ولایات است که صلح در مفهوم مضیق بیشتر تامین بود. تامین صلح در این مفهوم، بدون همکاری شهروندان هراتی، ساده نبود. هراتیات در رده‌های بلند و پایان، مسوولانه در این‌زمینه تلاش می‌کردند.
عقلانیت سیاسی در هرات نسبت به هر ولایت دیگر، رشد چشم‌گیر دارد. به‌خصوص در دو دهه پسین، هرات باتوجه به رشد آگاهی، پایه اصلی دولت را شکل داده است. روابط دوجانبه میان دولت و ملت، همواره به روند توسعه سیاسی می‌افزاید. فضای دموکراتیک در هرات، زمینه کارکرد آگاهانه دولت را مساعد کرده است. فرایند توسعه در این ولایت، ربط مستقیم به فرهنگ اجتماعی دراین خطه دارد. متغیرهایی وجود دارند که نقش هرات را در توسعه سیاسی افغانستان بیشتر برجسته می‌سازد. با آن‌که موانع متعدد بر سر راه این فرایند وجود داشت، توسعه سیاسی به تدریج در این ولایت رخ داده است.
ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در هرات، فراوان‌اند. این ظرفیت‌های بالقوه، نقش محوری در مشروعیت‌دهی نظام‌های سیاسی دارند. بحران مشروعیت زمانی اتفاق می‌افتد که اقتدار سیاسی نتواند وفاداری شهروندان را جلب کند. نخبگان سیاسی در هرات، همواره جهت مشروعیت‌دهی به نظام کمک کرده است. این امر نشان‌دهنده عقلانیت آنان محسوب می‌شود. مشارکت‌سیاسی بخشی از مولفه‌های دموکراسی است. افراد حقیقی و حقوقی در هرات، با گسترش آگاهی و روشن‌گری، زمینه مشارکت سیاسی شهروندان را مساعد ساخت. هرات بیشترین آمار اشتراک‌کننده در پروسه‌های انتخابات را داشت. تراکم نامزدان در سمت‌های مختلف چون ریاست جمهوری، مجلس نمایندگان و شورای ولایتی، مشارکت سیاسی شهروندان را نشان می‌دهد. این پروسه، نماد میزان آگاهی هراتیان را به‌تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که آنان در زمینه تحقق مولفه‌های توسعه سیاسی، پیشگام‌تر عمل می‌کنند.
باوجود ناکارآمدی برخی‌دولت‌ها و ساختار سیاسی در حل بحران توزیع قدرت، هرات در این‌خصوص متفاوت عمل کرده بود. نخبگان سیاسی هرات حضور فعال در قدرت مرکزی داشتند. آنان با حضورشان در مرکز، زمینه توزیع عادلانه قدرت را در هرات فراهم ساختند. افراد توانمند از جریان‌های سیاسی و اقوام مختلف، فرصت یافتند تا در قدرت حضور فعال داشته باشند. توزیع قدرت در میان افراد بافهم‌تر در تناسب با شماری از ولایات، از تنش‌های متعدد جلوگیری کرده است. نخبگان سیاسی با برگزاری نشست‌ها و گفتمان‌های سیاسی چون «هرات و سیاست»، «مکتب سیاسی هرات» و «نشست امنیتی هرات» به‌دنبال توسعه این منطقه هستند. کنش‌گران سیاسی با آسیب‌شناسی رفتارهای سیاسی شهروندان هراتی، جایگاه هرات در مناسبات قدرت و سیاست را جست‌وجو می‌کنند.
در شرایطی‌که افغانستان آبستن تحولات متنوع بود، هرات مسیر پیشرفت اقتصادی را انتخاب‌کرد. این شهر در تناسب با سایر بزرگ شهرهای افغانستان، صنعتی‌تر شده است. این ولایت به دلیل موجودیت گمرکات و شهرک صنعتی به «نگین‌اقتصاد افغانستان» معروف است. ۳۰۰ کارخانه با ۶۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری و بیشتر از ۱۰ هزار کارگر در این شهرک، هرات را به قطب اقتصادی کشور تبدیل کرده است. با وجود عدم حمایت دولت مرکزی در سال‌های پسین، این شهرک در زمینه توسعه هرات نقش محوری دارد.
و در پایان می‌توان گفت که هرات نظاره‌گر مبارزات قدرت و ابزار در اختیار قدرت مرکزی نیست. نخبگان سیاسی هرات، همواره به‌عنوان بازیگران در بخشی از قدرت مرکز حضور فعال داشتند. آنان قدرت شکل‌دهی جریان‌های سیاسی محلی و ملی را دارند. با سیاست‌های ملی‌گرایانه‌شان، نقش‌کلیدی در توسعه سیاسی دارند. فعالان این ولایت، هرات را به جغرافیای اثرگذار تبدیل‌کردند. این ولایت با آن‌که با یک سری چالش‌هایی چون قطب‌بندی‌های سیاسی – اجتماعی، ناهمگونی‌‌تاریخی و فرهنگ نرم‌خویی مواجه است، اما باز هم توانسته در سطوح مختلف به دست‌آوردهای عظیم دست یابد. هرات در نقطه مرزی کشور، برخی شاخص‌های توسعه را با جدیت کامل پی‌گیری کرده و متعهدانه این‌مسیر را دنبال می‌کند. به‌دلیل معمول بودن شکاف همیشگی میان مرکز و پیرامون در جهان سوم، افغانستان نیز از چنین وضعیتی در امان نبوده است. سایه این حالت، تاثیر بسامنفی بر هرات گذاشته است و از سوی‌دیگر، هراتیان با تعهد اقدام‌کردند تا متکی بر مرکز نباشند. گذار از چند بحران، پیشرفت‌های اقتصادی و شکل‌گیری جریان‌های سیاسی، زمینه دست یافتن به توسعه سیاسی را در هرات بیشتر مساعد ساخت.
