گفتگو با عباس امانت
نهضت شیخیه-بابیه-بهائیه حاصل قابل درک ساختارِ آخرالزمانیِ الاهیات شیعه (در این مورد امامیه) است؛ ساختاری که کمترین ربط‌ونسبتی نه به قرآن دارد و نه به سیره پیامبراسلام.
شیعه، از بدایتِ کیسانیه تا نهایتِ امامیه‌اش یک سازه “گنوستیکی” بوده است. این درحالی‌است که نه قرآن گنوستیکی است و نه اسلام‌ِ اهل سنت. هم از اینروست که اهل‌سنت بر “کفرِ” شیعه اجماع اغلبی داشته و دارند. همین ساختار گنوستیکی امامیه بود که پدیده شیح‌احمد اَحسایی و سیدکاظم رشتی را میوه داد که بانیانِ نهضت شیخیه شدند. (لقبِ “قره‌العین” را سیدکاظم رشتی در نظر به فضل‌وکمال و جودتِ محیرالعقولِ زرین‌تاریخ برغانی به ایشان داد، به معنای “نور دیده”).
در گامی بعد، همین خصلت گنوستیکی هم بود که از بستر شیخیه، بابیه را برآورد.
البته تحول از بابیه به بهائیه بیشتر محصول چالشِ “قدرت” بود که طی آن وصیّ باب، “صبح‌ازل” که آدم ستیزه‌جویی نبود، توسط برادرِ رند و ستیزه‌گرش بهاء‌الله کنار زده شد تا “ازلیه” منقرض شدند و “بهائیه” میراث‌بران بابیه گشتند.
ما در تاریخ اسلام جریان‌های دیگر گنوستیکی هم داشته‌ایم، چون حروفیّه و نقطویه و قرمطی‌ها، که این‌آخری عملا شیعیان اسماعیلی بودند یا شدند، را نیز داشته‌ایم. سوای این، جریان‌های گنوستیکی هم داشته و داریم که ربطشان به اسلام بسیار ضعیف است، مثل اهل‌حق (یارسان در جنوب زاگرس و گوران در شمال زاگرس). گنوستیک‌های بکلی نامرتبط به اسلام هم داریم مثل ایزدیان (یزیدی‌ها) در کردستان سنجار که چندان مطالعه ژرفی درباره تاریخ عقاید دینی‌شان صورت نگرفته است. ولی دینی به نهایت درجه التقاطی از آئین‌های گنوستیکی بسیار کهن تا اجزائی عبرانی و بخش‌هایی از آیین زرتشت است. گروه آخر از گنوستیک‌های فلات ایران که هنوز هم در خوزستان و استان بصره عراق هستند “مندائیان” (مغتسله/صابئین) هستند که یک سنت عبرانی کهن غیرتوراتی است که از فلسطین/اردن به این منطقه کوچیده و زبان و خط و دین مستقل خود را دارند و آئین مانویت از حواشی آنان نشات گرفته است.
کوتاه سخن در نوری افکندن به میراث بسیار کهن گنوزیس در منطقه ماست که همه چیزمان را (از تشیع و تصوف تا بابیه)، و نحله‌های غیر اسلامی از منداییت تا مانویت [و یحتمل مزدکیان و خرم‌دینان] تا اهل‌حق و گوران را تحت نفوذ خود گرفت، ولی خودش تا همین اواخر (میانه قرن‌بیستم) در سایه‌سار تاریکی مانده بود؛ هنوز هم بسیاری اهل فن درست نمی‌دانند که گنوزیس چیست!
