زبان‌های ایرانی با تاریخچه‌ای غنی و متنوع، نقش مهمی در فرهنگ و تاریخ منطقه دارند. شواهد زبان‌شناسی تاریخی نه‌تنها به ما کمک می‌کند تا از ریشه‌ها و تحولات این زبان‌ها آگاه شویم، بلکه به درک عمیق‌تری از تاریخ و فرهنگ ملت‌های ایرانی می‌انجامد. استمرار و تکامل زبان‌های ایرانی نشان‌دهنده هویت فرهنگی و تاریخی این ملت‌هاست و حفظ آنها در دنیای امروز اهمیت زیادی دارد.
در زبان‌های ایرانی، معیارهای زبان شناختی مورد نظر است. یعنی زبان‌هایی که از نظر ویژگی‌هایی زبانی، وجوه مشترک دارند. نه مرزهای جغرافیایی و سیاسی کنونی ایران. به عنوان مثال زبانی که در قفقاز بدان سخن گفته می‌شود یا پشتو که در افغانستان کنونی معمول است از زمره زبان‌های ایرانی‌ست. اما زبان ترکی و یا عربی که در داخل ایران به آن تکلم می‌شود جزء زبان‌های ایرانی نیست.
- زبان فارسی نگهبان هویت ملی
در گذرگاه تمدنی، زبان فارسی، تنها ابزار ارتباط نیست؛ آیینه تمام‌نمای روح یک تمدن کهن است. از سنگ‌نبشته‌های استوار هخامنشی تا شاهنامه سترگ فردوسی، از غزل‌های ناب حافظ تا نثر روان سعدی، و از متون پیچیده فلسفی تا گفتگوهای روزمره امروز، این رود همیشه جاری، با همه فراز و نشیب‌های تاریخ، خود را با زمانه تطبیق داده و هویت و هیبت خود را حفظ کرده است. تاریخچه آن، روایتی از پایداری، انعطاف و خلاقیت بی‌پایان است. زبانی که نه تنها زنده است، بلکه با گنجینه بی‌همتای ادبیاتش، پیوسته به جهان‌ادب و فرهنگ‌های دیگر می‌بخشد و می‌آموزد. این زبان که ریشه در پارسی باستان (زبان هخامنشیان) دارد، از مسیر پارسی میانه (زبان رسمی ساسانیان) به فارسی نو پس از اسلام تکامل یافته است. ویژگی منحصربه‌فرد فارسی در میان زبان‌های ایرانی، تداوم ژنتیکی میان این سه دوره است، به‌طوری‌که فارسی نو نواده مستقیم پارسی باستان محسوب می‌شود. این تداوم، برخلاف زبان‌هایی مانند سغدی یا خوارزمی که گسست تاریخی را تجربه کردند، عامل پایداری هویت ایرانی شد.
زبان فارسی به عنوان زبان دوم در جهان اسلام و زبان ارتباطی میان ملل مختلف، نقش مهمی در تبادلات فرهنگی و گسترش دامنه نفوذ تمدن ایرانی ایفا می‌کند و به عنوان یکی از قدیمی‌ترین زبان‌های هندواروپایی، ریشه‌های عمیقی در تاریخ و فرهنگ ایران دارد. این زبان در دوران باستان، به ویژه در دوران هخامنشی که حدود ۵۵۰-۳۳۰ قبل از میلاد است به عنوان زبان رسمی و اداری این امپراتوری بزرگ شناخته می‌شد. زبان فارسی باستان، به عنوان زبان قوم فارس که در منطقه فارس یا همان شیراز کنونی، قرار داشتند، به تدریج گسترش یافته و به دورترین نقاط امپراتوری هخامنشی نفوذ کرد.
زبان فارسی توانسته است جایگاه خود را در جامعه ایرانی حفظ کند و به عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی هویت ملی ایرانیان شناخته شود و نگهداری و انتقال این زبان طی قرون مختلف، نشان‌دهنده پیوستگی فرهنگی ملت ایران است.
در سایه امپراتوری پهناور هخامنشی، نخستین نشانه‌های مکتوب فارسی باستان وجود دارد که این زبان، زبانی پیچیده و صرفی بود. و سنگ‌نبشته‌های که یادگارهای جاودان پادشاهانی چون داریوش و خشایارشا بر دل کوه‌ها و ستون‌های پارسه (تخت جمشید)، شوش و بیستون، گواهان نخستین نفس‌های این زبانند. خط میخیِ ویژه آن، رازهای روزگار باستان را بر ما گشوده است و خط میخی برای نگارش آن استفاده می‌شد. این خط به‌خصوص در کتیبه‌های مهم تاریخی مانند کتیبه بیستون داریوش بزرگ و کتیبه‌های دیگر هخامنشیان مشاهده می‌شود.
کتیبه بیستون، که در حدود ۵۰۰ قبل از میلاد نوشته شده، نه تنها بیانگر تاریخ جنگ‌ها و پیروزی‌های داریوش است بلکه نمایانگر ساختار زبان فارسی باستان نیز می‌باشد. این کتیبه به سه زبان مختلف شامل فارسی باستان، عیلامی و بابلی نوشته شده که نشان‌دهنده تنوع فرهنگی امپراتوری هخامنشی است و زبان فارسی باستان دارای ویژگی‌های خاصی بود که آن را از دیگر زبان‌های معاصر متمایز می‌کرد. به عنوان مثال، این زبان دارای ساختار ساده‌تری نسبت به زبان‌های هم‌عصر خود بود و در مقابل زبان‌های پیچیده‌تر شناخته شده، در گویش و نوشتار آن سرراستی بیشتری وجود داشت. این زبان اساساً دارای واژگان و قواعد ساده‌ای بود که امروزه نیز در زبان‌های نوین فارسی مشاهده می‌شود.
با فروپاشی هخامنشیان، فارسی باستان در کوره زمان و آمیزش با زبان‌های محلی پارتی و پهلوی اشکانی که زبان رسمی شمال و شمال شرق ایران در دوره اشکانیان بود، رفته‌رفته به زبانی ساده‌تر، یعنی فارسی میانه یا همان پهلوی دگردیسی یافت و خط پهلوی مشتق از آرامی جانشین خط میخی شد. و در پهلوی ساسانی، زبان رسمی، دینی (زرتشتی) و ادبی امپراتوری ساسانی در جنوب و جنوب غرب ایران. گنجینه‌ای از متون مذهلی (اوستا و تفسیرهای آن)، حماسی (خداینامه)، حکایات و اندرزنامه‌ها (مانند یادگار زریران، درخت آسوریک، کارنامه اردشیر بابکان، مینوی خرد، بندهش، شکند گمانیک ویچار) به این زبان به یادگار مانده است و این دوره، پلی حیاتی میان سادگی و ساختار زبان‌های نوین ایرانی و پیچیدگی فارسی باستان بود.
در این سده، پس از یورش تازیان و فروپاشی ساسانیان، زبان فارسی، در سایه اسلام، نه تنها نابود نشد، که با پذیرش خط عربی-فارسی و وام‌واژه‌های بسیار، دگرگونی بنیادین اما حیات بخش را تجربه کرد. هسته اصلی خود را از فارسی میانه (ساسانی) گرفت و در خراسان بزرگ (شامل خراسان امروزی، فرارود و افغانستان) به عنوان زبان دری (زبان درباری و ادبی) جان تازه‌ای یافت.
فارسی امروز، زبان رسمی ایران، تاجیکستان (با نام تاجیکی و خط سیریلیک) و افغانستان (یکی از دو زبان رسمی، با نام دری) است و میلیون‌ها گویش در سراسر جهان دارد.
فارسی دری، زبان دیوان، علم، عرفان و ادب شد و از کرانه‌های چین تا آسیای صغیر و شبه‌قاره هند گسترش یافت.
سده‌های سوم و چهارم هجری، حکمرانان ایرانی‌تبار سامانی در بخارا، با حمایت بی‌چون و چرا از زبان فارسی دری، زمینه‌ساز نخستین شکوفایی بزرگ ادبی شدند مانند رودکی سمرقندی (پدر شعر فارسی) با آوای چنگش، و شاهنامه ابومنصوری (پیش‌درآمد فردوسی)، بنیان‌های شعر حماسی و غنایی فارسی را استوار کردند.
زبان فارسی در دوره میانه، مقطع تاریخی و زبانی مهمی است که از قرن دهم تا پانزدهم میلادی را شامل می‌شود. این دوره، مرحله‌ای کلیدی در تحول و گسترش زبان فارسی به شمار می‌رود و تأثیرات عمیقی بر ادبیات، فرهنگ، و تاریخ ایران گذاشته است. در دوره میانه، با ظهور سلسله‌های مختلف، زبان فارسی به عنوان زبان ادب و دیوانی به رسمیت شناخته شد. در ابتدا در قرن‌ها ۱۰-۱۱ میلادی، آثار برجسته‌ای نظیر «شهنامه» فردوسی،زبان فارسی را به اوج شکوه رساند. این تلاش سی‌ساله حکیم ابوالقاسم فردوسی در سرودن شاهنامه (حدود ۴۰۰ ه.ق) نه تنها حماسه ملی ایران را زنده کرد، که زبان فارسی را به عنوان زبانی توانمند، پویا و قادر بر بیان ژرف‌ترین مفاهیم، برای همیشه تثبیت نمود. فردوسی با پالایش زبان از واژگان بیگانه بسیار، حیات دوباره به فارسی بخشید.
شعر فارسی در این دوره به عنوان وسیله‌ای برای انتقال مفاهیم و تاریخ ایران باستان شناخته شد. بسیاری از شعرا و نویسندگان ایرانی، با الهام از قرآن و ادبیات عربی، آثار فاخر و ارزشمندی به زبان فارسی خلق کردند. و در قرون اولیه اسلامی، شاعران مانند فردوسی، نظامی و سعدی به غنای زبان فارسی کمک کردند و زبان فارسی این دوران تحت تأثیر زبان‌های محلی و عربی قرار داشت و تلاش‌های متعددی برای تقویت واژگان خالص فارسی صورت گرفت. و در قرن‌های ۱۲-۱۵ میلادی، با ظهور سلسله‌های بزرگی همچون سلجوقیان و تیموریان، زبان فارسی به اوج شکوفایی خود رسید. شاعران بزرگ همچون حافظ و مولوی آثار ارزشمندی به زبان فارسی خلق کردند که نه تنها در ایران بلکه در مناطق دیگر نیز تأثیرگذار بود و آثار شعرای بزرگ این دوران نه تنها در قالب شعر بلکه در قالب نثر نیز گسترش یافت و موضوعات متنوعی را مورد بررسی قرار دادند.
در این دوران، زبان فارسی به عنوان پیوندی میان فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف عمل کرد. ادبیات عرفانی و اجتماعی با کلامی تأثیرگذار، گرایش به ترویج فرهنگ و اخلاق را به همراه داشت.
با ورود اسلام به ایران در قرن هفتم میلادی و تسلط زبان عربی، زبان فارسی باستان به تدریج تحت تأثیر این زبان مظاهر جدیدی را به خود گرفت.
و در این قرن هفتم میلادی بود که، زبان فارسی تحت تأثیر تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی قرار گرفت و این زبان فارسی در دوره اسلامی با وجود چالش‌های فراوان، به یکی از مهم‌ترین ابزارهای انتقال فرهنگ و تاریخ ایرانی تبدیل شد.
برخلاف تصور رایج، احیای فارسی نه در تقابل با اسلام، بلکه در چارچوب تمدن اسلامی صورت گرفت. خلفای عباسی برای مقابله با ناسیونالیسم عربی امویان، به ترویج زبان فارسی پرداختند. ابراهیم امام، بنیان‌گذار عباسیان، حتی دستور داد: «کاری کنید که در ایران کسی به عربی سخن نگوید» این سیاست، فضایی ایجاد کرد که در آن ایرانیان توانستند همزمان پاسدار اسلام و حامی فارسی باشند.
در این دوره، با نگارش متون ادبی و علمی به زبان فارسی، قوامی تازه به این زبان داده شد که در دوران‌های بعدی منجر به شکل‌گیری زبان فارسی میانه و در نهایت زبان فارسی نوین شد.
- تمایز میان «زبان دین» و «زبان ملت»
ایرانیان دوره اسلامی، زبان عربی را «زبان قرآن» و متعلق به همه مسلمانان می‌دانستند، نه قوم عرب. در تحولات اولیه، زبان عربی به عنوان زبان دینی و علمی مطرح شد و در آغاز استفاده از زبان فارسی کاهش یافت. اما به تدریج با کمرنگ شدن سلطه عربی و ضرورت‌های ارتباطی، زبان فارسی جایگاه خود را دوباره باز یافت.
از سوی دیگر، فارسی را زبان هویت ملی خود می‌شناختند. این دوگانگی سازنده، امکان رشد همزمان هر دو زبان را فراهم کرد. بسیاری از شعرا و نویسندگان ایرانی، با الهام از قرآن و ادبیات عربی، آثار فاخر و ارزشمندی به زبان فارسی خلق کردند.
با گسترش زبان فارسی، نه تنها ادبیات بلکه سیاست و جامعه نیز تحت تأثیر این زبان قرار گرفت. شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان، نظریات اجتماعی و فلسفی خود را در قالب اشعار و نثرهای زیبا به رشته تحریر درآوردند. این روند به مرور زمان موجب شکل‌گیری فرهنگ خاص فارسی‌زبانان و تداوم این زبان در برابر زبان عربی شد.
در سده‌های پس از فردوسی، شاعرانی مانند سعدی و حافظ، فارسی را به ابزار بیان مفاهیم جهانی تبدیل کردند. گلستان سعدی با نثری آهنگین، و غزل‌های حافظ با عمق عرفانی، فارسی را به زبانی فراقومی تبدیل کردند که در سراسر “ایران فرهنگی” از شبه‌قاره تا بین‌النهرین رواج یافت.
زبان فارسی با ثبت تاریخ مشترک ایرانیان از سیستان تا آذربایجان و از فارس تا خراسان، جغرافیای پراکنده را به سرزمینی یکپارچه تبدیل کرد. متون تاریخی مانند تاریخ بیهقی و اشعار حماسی، روایتی واحد از گذشته را به نسل‌ها انتقال دادند و فارسی امروز پل ارتباطی میان اقوام ایرانی شد.
فارسی در گسترش اسلام به شرق آسیا نقشی محوری داشت. بنا بر منابع تاریخی در شبه‌قاره هند، فارسی زبان اول اسلام بود و شاعران هندی مانند اقبال لاهوری به فارسی شعر سرودند و مدارس اسلامی چین تا سده‌های اخیر متون فارسی تدریس می‌کردند. و دوره استعمار انگلیسی‌ها در هند و روس‌ها در آسیای میانه، به حذف عمدی فارسی پرداختند و برخی روشنفکران دوره قاجار و پهلوی پیشنهاد تغییر خط فارسی را دادند .
با آشنایی بیشتر با غرب و جنبش مشروطه، نیاز به بیان مفاهیم جدید سیاسی، اجتماعی و علمی، نهضت نوسازی زبان را به رهبری اندیشمندانی مانند میرزا فتحعلی آخوندزاده و بعدها محمدعلی فروغی و ملک‌الشعرای بهار رقم زد و فرهنگستان زبان و ادب فارسی که در تاریخ ۱۳۴۱ تأسیس شد، نقش مهمی در واژه‌سازی و پالایش زبان ایفا کرده است.
در قرن بیستم و بیست و یکم، زبان فارسی تحولات عمده‌ای را تجربه کرده است. یکی از بارزترین ویژگی‌های این دوران، تأثیر جهانی‌سازی بر زبان‌های بومی و محلی است. با رونق فناوری اطلاعات و ارتباطات، زبان‌ها به سرعت در حال تغییر و تحول هستند و زبان فارسی نیز از این قاعده مستثنی نیست. ظهور مطبوعات، رادیو، تلویزیون و اینترنت، هم چالش‌هایی (مانند ورود بی‌رویه واژگان بیگانه، ساده‌نویسی افراطی) و هم فرصت‌هایی (گسترش دامنه کاربرد، ایجاد گونه‌های جدید ادبی) برای فارسی به ارمغان آورده است.
در عین حال، چالش‌هایی نیز در این مسیر وجود دارد. یکی از این چالش‌ها، خطر فراموشی و کاهش استفاده از زبان فارسی در میان نسل جوان است. با افزایش استفاده از زبان‌های انگلیسی و دیگر زبان‌های جهانی، نیاز به حفظ و ترویج زبان فارسی بیش از پیش حس می‌شود. به همین دلیل، تلاش‌های متعددی جهت ترویج زبان فارسی در کتاب‌ها، رسانه‌ها، و آموزش صورت گرفته است.
از طرفی، فرصت‌های جدیدی نیز برای رشد و گسترش زبان فارسی فراهم شده است. با توجه به رشد روزافزون تعداد فارسی‌زبانان در خارج از کشور و نیاز به یادگیری زبان فارسی به عنوان یک زبان خارجی، برنامه‌های آموزشی و فرهنگی متعددی در سطح جهانی شکل گرفته است. این اقدامات به تقویت هویت فرهنگی و زبان فارسی کمک فراوانی می‌کند.
در این زمینه، پژوهشگران و متخصصان زبان‌شناسی تلاش کرده‌اند تا با نوشتن مقالات و کتاب‌های علمی، وضعیت زبان فارسی را بررسی کرده و راهکارهایی برای حفظ و ارتقای آن ارائه دهند.
