حسن کاظمی قمی از جمله دیپلمات‌های ایرانی است که تجربه‌ای طولانی از حضور در افغانستان دارد. پیشینه حضور او در کشور همسایه، به دوره جهاد مردم مقاوم افغانستان در برابر تجاوز ارتش کمونیسم و به سال‌هایی باز می‌گردد که سرکنسول ایران در هرات بود. او اکنون نماینده ویژه رئیس‌جمهور در امور افغانستان و نیز سفیر ایران در کابل است.
با ایشان به بهانه ویژه‌نامه هرات گفتگوی کوتاهی انجام داده‌ایم که ذر ادامه تقدیم حضور می‌شود. از آقای سفیر خواهش کردیم تا به دور از مناسبات رسمی و ملاحضات سیاسی، تا حد ممکن، از دریچه‌ای کاملاً تازه و نو به چشم‌اندازهای اقتصادی و فرهنگی روابط میان دو کشور نظر بیاندازد و به‌ویژه از بُعد «دیپلماسی فرهنگی» که مورد توجه اهالی دانش، فرهنگ و هنر است به واکاوی موضوع بپردازد. ضمن اینکه می‌دانیم که نمی‌توان از بُعد «دیپلماسی اقتصادی» روابط بین دوکشور همسایه و هم‌زبان غفلت ورزید؛ با همه مسائل سیاسی – امنیتی که کشورهای فرامنطقه‌ای و بین‌المللی، بر پایه منافع «تاکتیکی کوتاه مدت» و منافع «استراتژی بلند‌مدت» خود نزدیک به ۲۰۰ سال است که به روش‌های گوناگون در حوزه تمدنی ایران فرهنگی و ایرانشهر ایجاد کرده‌اند.
آیا ایران در افغانستان و در حوزه «دیپلماسی فرهنگی» فعال است؟ شاخص‌ها و چهارچوب‌های این دیپلماسی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
دیپلماسی فرهنگی ایران در افغانستان به‌واسطه پیوندهای‌دیرینه میان دوهمسایه، همواره فعال بوده است. من به‌واسطه سال‌ها حضور در هرات، دلبستگی ویژه‌ای به مردمان مهربان این شهر تاریخی دارم. باتوجه به اشتراکات تاریخی، زبانی، فرهنگی و منطقه‌ای؛ دیپلماسی‌فرهنگی پیشگام گسترش روابط میان مردم دوکشور بوده است. شاخص‌های اصلی این دیپلماسی، با وجود شرایط سیاسی، اجتماعی و امنیتی سیال در افغانستان، کوشش برای تقویت اشتراکات فرهنگی ازجمله تقویت پیوندهای زبانی، پشتیبانی‌از همکاری‌های علمی و دانشگاهی، ارتباط با مراکز و گروه‌های دینی، همکاری با روزنامه‌نگاران، هنرمندان و نخبگان فرهنگی، هنری و مانند این بوده است.
بسیاری از نخبگان و هنرمندان حوزه خط، نقاشی و معماری می‌گویند از آثار هنری و معماری هرات اطلاعات کمی دارند. چگونه می‌توان ارتباط میان هنرمندان و طراحان ایران و افغانستان را در حوزه ایران فرهنگی برقرار کرد؟
امروزه، خوشبختانه ارتباط میان گروه‌های نخبگانی دوکشور بیش‌از گذشته شده است. با این همه، برگزاری برنامه‌های هنری و نمایشگاه‌های مشترک، ارتباط نهادهای هنری مانند انجمن خوشنویسان، آموزشگاه‌های‌نقاشی و همچنین نهادهای‌دانشگاهی مانند گروه‌های هنر و معماری می‌تواند به افزایش شناخت و همکاری میان هنرمندان ایران و افغانستان یاری رساند.
همان‌طورکه مشاهده می‌کنید، بسیاری‌از این ابتکارها می‌تواند توسط هنرمندان دو کشور به اجرا درآیند و ما البته باتمام توان، پشتیبان چنین همکاری‌هایی هستیم. درصورتی‌که، برنامه‌هایی برای بازدید از مکان‌های‌تاریخی در افغانستان ـ که پُرشمار هستند ـ ازسوی دانشگاه‌ها و مراکز علمی و فرهنگی ایران پیشنهاد شود، کوشش خواهیم کرد تا زمینه این بازدیدها فراهم آید.
اصولاً ارتباط میان نخبگان علمی و فرهنگی دو کشور، سرمایه انسانی مهمی است که هرچه بیشتر رفت‌وآمد صورت پذیرد، به غنای این سرمایه مشترک کمک می‌کند. اخیراً با حمایت نمایندگی فرهنگی ما در هرات، پژوهش‌گر زبردستی برای مستندنگاری آثار تاریخی هرات، ازسوی «پژوهشگاه میراث فرهنگی» در این شهر حضور پیدا کرد که بدون‌‌تردید انتشار نتایج این پژوهش می‌تواند به توسعه شناخت هنرمندان و نخبگان ایرانی از گنجینه‌های موجود در هرات منجر شود و ما دراین‌راستا، از هرگونه اقدام دیگری حمایت خواهیم کرد.
با برگشتن دوباره طالبان به قدرت در تابستان ۱۴۰۰، آیا فعالیت‌های آموزشی کنسولگری ایران در هرات، در زمینه برگزاری دوره‌های آموزشی و نیز ارتباط دانشگاهی ادامه پیدا کرده یا همه تعطیل شده‌اند؟
در زمینه فعالیت‌های آموزشی، با اعتمادسازی موثر کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات و گفت‌وگو با حاکمیت محلی، از سال ۱۴۰۰ تاکنون بالغ بر ۲۵ هزار نفر ـ ساعت دوره آموزشی، دانش‌افزایی در حوزه مهارت‌ها، کسب‌وکار، نظام خانواده، سبک زندگی اسلامی، مباحث علمی، دانشگاهی و هنری برگزار شده است. برگزاری برنامه‌های علمی، فرهنگی، ادبی و دانشگاهی و برگزاری دوره‌های آموزشی ویژه معلمان مکاتب هرات ازجمله دیگر کارهای انجام شده دراین دوره است. مرکزفرهنگی ما در هرات؛ به یک‌کتابخانه بسیار بزرگ و یک سالن‌اجتماعات استاندارد مجهز شده است که همواره پذیرای نخبگان و هنرمندان هراتی در برپایی نشست‌ها و نمایشگاه‌های مختلف ایشان بوده است.
باتوجه به اهمیت و جایگاه زبان فارسی و ضرورت حفظ و گسترش آن از‌یک‌سو و رویکرد منفی طالبان نسبت به زبان‌فارسی و مردم فارسی‌زبان از سوی دیگر، چه تمهیدی برای این مهم اندیشیده شده است؟
می‌دانیم که زبان‌های پشتو و فارسی هم‌ریشه هستند و پیوند میان زبان‌های گوناگون منطقه ما و مردمانی که به این زبان‌ها سخن می‌گویند، ناگسستنی است. بنابراین، ما تلاش داریم با افزایش تعاملات فرهنگی میان دو کشور، از اهمیت و ضرورت صیانت از ریشه‌های موجود زبانی؛ گفتمانی ایجاد شود تا به‌واسطه آن، این تمدن پایدار بماند. درهمین‌راستا، برخی اقدامات مشترک نیز به شرح زیر صورت گرفته است:
- برگزاری برنامه‌های بزرگداشت مفاخر و مشاهیر زبان‌فارسی به‌صورت مشترک ازسوی دانشگاهیان دو کشور و فراهم‌آوردن زمینه مشارکت استادان و ادیبان افغانستانی دراین برنامه‌ها
- اعطای بورسیه به متقاضیان افغانستانی در رشته زبان و ادب‌فارسی درمقاطع گوناگون
- برگزاری مسابقات کتابخوانی
آیا پس‌از روی کارآمدن حکومت دوم طالبان در افغانستان، همچنان آموزگاران و استادان دانشگاه که برخی‌از آنان دانش‌آموختگان دانشگاه‌های ایران بودند، در هرات و دیگر شهرها مشغول به‌کار هستند با به دلیل ناامنی‌ها دوباره به ایران مهاجرت کرده‌اند؟
با شروع تحولات اخیر در افغانستان، حوزه دانشگاه و شرایط استادان، مانند برخی‌دیگر از بخش‌ها در وضعیت ناپایدار قرار گرفت و اسباب مهاجرت شماری از استادان و آموزگاران به بیرون از افغانستان شده است که این موضوع شامل دانش‌آموختگان افغانستانی از دانشگاه‌های ایران نیز می‌شود. اما این را هم باید گفت که شمار بسیار زیادی از استادان همچنان در دانشگاه‌های افغانستان حضور دارند و به‌کار تدریس مشغولند.
البته باید توجه داشت که مهاجرت استادان بیشتر بنا به‌دلایلی همچون بحران اقتصادی، کاهش‌حقوق و دستمزد استادان دانشگاه، موضوع تحصیل فرزندان دختر ایشان، کاهش شمار دانشجویان و نیز اعطای بورسیه‌های جذاب برای کار و پژوهش ازسوی برخی دانشگاه‌های کشورهای‌‌غربی برای جذب مغزها از افغانستان بوده است.
ایران در دوره جمهوریت و نیز در دوره کنونی چه برنامه‌های اقتصادی و بازرگانی در افغانستان، به‌ویژه در ولایت‌های‌غربی مانند هرات را دنبال کرده و می‌کند؟
در کنفرانس بین‌المللی بازسازی افغانستان که در سال ۲۰۰۲ در توکیو برگزار شد، ایران تعهدکرد که در مجموع مبلغ ۵۶۰ میلیون دلار را به بازسازی افغانستان اختصاص دهد و بر این اساس، ایران هر ساله چن دطرح را که با توافق دو طرف تعیین شده بود، به اجرا در می‌آورد.
از جمله این طرح‌ها، ساخت جاده ۱۲۰کیلومتری «دوغارون ـ هرات» با هزینه ۶۰ میلیون دلار، طرح برق‌رسانی شامل بهره‌برداری از پست ۴۰۰ کیلوولتی «تربت‌جام» و ۲۰۰ کیلومتر شبکه‌گذاری که در زمستان ۱۳۸۳ بوده است. ازسوی دیگر، حضور پُررنگ ایران در طرح برپایی «شهرک صنعتی هرات» که بیشتر با کمک‌های فنی، مهندسی و لجستیکی ایران، این شهرک پا گرفت و هرات را به قطب صنعتی افغانستان تبدیل کرد و چندین شرکت ایرانی (مانند گلرنگ، ظریف‌مصور و غیره) به برپایی کارخانه‌هایی در شهرک صنعتی مبادرت کردند.
نمونه دیگری از همکاری‌های اقتصادی میان دوکشور، سرمایه‌گذاری ایران در پروژه ساخت راه‌آهن «خواف ـ روزنک» است که با حضور آقایان روحانی و غنی، روسای جمهور وقت، در پاییز ۱۳۹۹ افتتاح شد. با وجود کمک‌های بین‌المللی و سرازیر شدن دلارهای جهانی به‌سوی افغانستان و علی‌رغم میل غرب، به‌ویژه آمریکا، کالاهای ایرانی مرتب به افغانستان صادر شده‌اند تاجایی‌که در سال ۱۳۹۹ ایران ۳ میلیارد دلار کالا به افغانستان صادرکرد. احداث ۱۲۰کیلومتر جاده «ماهیرود ـ فراه» نیز علی‌رغم همه مشکلات امنیتی در این منطقه، با کوشش مهندسین وزارت «راه و شهرسازی» ایران ادامه یافت و حدود ۶۰ کیلومتر آن به بهره‌برداری رسید.
پروژه‌های دیگر ایران، سد «شاه و عروس‌کابل» و پروژه‌های آبرسانی در شرق افغانستان بوده است.
اکنون و در دو سال اخیر، ایران به‌دنبال تقویت همکاری‌های اقتصادی خود با افغانستان است. بهره‌برداری عملیاتی و تجاری از خط‌آهن ساخته شده «خواف ـ روزنک» و ساخت خط‌آهن مذکور تا هرات باحضور کنسرسیوم توسعه ریلی ایران و افغانستان، افتتاح نهایی جاده «ماهیرود ـ فراه» که با چالش‌های تامین‌بودجه همراه بوده است، حضور شرکت‌های تولیدی و صنعتی ایران برای احداث کارخانه‌های خود در افغانستان باتوجه به سیاست حمایت از تولیدملی افغانستان که واردات کالاهای مشابه تولید در افغانستان را ممنوع می‌کند، حضور شرکت‌های ایرانی در بهره‌برداری از معادن گوناگون افغانستان و نیز صادرات سالانه ۲میلیارد دلار کالا به افغانستان همگی برنامه‌هایی بوده‌اند که دراین دو و نیم سال اخیر به ثمر رسیده‌اند.
ما همچنین آماده ساخت جاده «هرات ـ غور» و «هرات ـ بادغیس» نیز هستیم. برنامه دیگری که درپیش داریم، ساخت راه‌آهن «زابل ـ میلک» هم‌زمان با جلوبردن طرح راه‌آهن «چابهار ـ زاهدان» است که می‌تواند در اقتصاد منطقه سیستان و بلوچستان و اتصال این منطقه به افغانستان، نقش به‌سزایی بازی کند.
بندرچابهار به‌عنوان بندر اقیانوسی ایران می‌تواند نقش برجسته‌ای در همکاری هند، کشورهای خلیج‌فارس، چین و دیگر کشورهای آسیایی با ایران و افغانستان داشته باشد. سفر اخیر هیات اقتصادی طالبان به چابهار و اعلام آمادگی آنها برای سرمایه‌گذاری دراین بندر، می‌تواند مقدمه‌ای برای گسترش همکاری‌های منطقه‌ای باشد.
