ندا لطفی مهیاری (ندا مهیار) : اگر مفهوم ابتدایی از کارکرد صنعت موزه‌داری را با مجموعه‌داری برابر کنیم، تاریخ موزه‌داری در ایران و جهان قدمتی بسیار بیشتر از وضعیت کنونی آن پیدا خواهد کرد. دادههای موجود بیانگر آن است که در دربار هخامنشی مجموعه‌های نفیسی از جواهرات و زیورآلات نگاهداری میشد.
وجود گنجینههای سلطنتی در ادوار دیگر تاریخی نیز گزارش شده است. اساسا این گنجینه‌ها که اغلب سرشار از انواع جواهرات، زیورآلات و غنائم بود، به عنوان تضمین کننده قدرت پادشاه و حکومت مرکزی به شمار میآمد و حفظ و نگهداری آن وظیفه سختی بود که پادشاه آن را بر عهده یکی از قابل اعتمادترین افراد خود میگذاشت. ذکر این نکته لازم است که بدانیم اساسا گنجینه سلطنتی با خزانه دولتی متفاوت بوده و همین تفاوت است که به آن کارکردی شبیه موزههای کنونی میدهد.
جدا از ذخایر سلطنتی، افراد متمکن و برجسته کشور اعم از درباریان، تجار و حاکمان محلی نیز علاقمند به نگهداری وسایل تاریخی و با ارزش به عنوان میراث خانوادگی بودند. بخش مهمی از میراث تاریخی کنونی کشور نتیجه اکتشاف همین گنجینههای کوچکی است. اغلب این گنجینه‌ها به هنگام حمله دشمن در محلهای ناشناسی دفن می‌شدند. بخش از آن‌ها در همان زمان توسط صاحبانشان از زمین خارج و بخش دیگر به دلیل مرگ صاحب اموال یا دلایل دیگری چون نا امنی سیاسی همچنان مدفون ماند تا اینکه بالاخره در دوره معاصر به صورت دفینه اکتشاف و در اختیار موزههای مختلف داخلی و خارجی قرار گرفت.
نکته مهمی که باید به توجه داشت این است که در ایران اسلامی، نهادهای دینی به دلیل نگاهی که اسلام به مقولاتی چون مال اندوزی، زیورآلات، مجسمه و… داشت، مرجع مهمی در حفظ و نگهداری میراث تاریخی و کالاهای گرانبها نبودهاند. این در حالی است که به طور مثال در اروپا اغلب مجموعه‌های نفیس در اختیار کلیسا و صومعه قرار داشت. همچنان که در شرق آسیا معابد صاحب چنین جایگاهی بودند.
شکل گیری موزه در تعریف عام خود، به مانند بسیاری از مظاهر تمدن غربی به دوران ناصری باز میگردد. ناصرالدین شاه با صدور دستور ساخت موزه همایونی در بخش شمالی کاخ گلستان، در واقع نخستین موزه رسمی کشور را راهاندازی کرد. تا پیش از این دستور از جواهرات سلطنتی به همراه هدایای دولتها، سفرا و بازرگانان خارجی در اتاقی ویژه نگهداری میشد. بعدها به دلیل ناامن بودن اتاق و کوچک بودن آن ناصرالدین شاه تصمیم گرفت فضایی مناسب را به این امر اختصاص دهد.
موزه همایونی البته برنامهای برای بازدید عمومی نداشت و جز شخص پادشاه، میهمانان دربار و برخی دولتمردان افراد زیادی امکان تماشای آثار آن را نداشتند. با این وجود به دلیل خارج شده رسمی ذخایر این موزه از فهرست اموال خزانه سلطنتی از آن میتوان به عنوان نخستین گام برای ملی شدن ذخایر ارزشمند تاریخی یاد کرد. البته عمر موزه چندان به درازا نیانجامید و بخش مهمی از ذخایر آن پس از سرقتی که به وقوع پیوست به فرمان شاه از ویترین‌های موزه خارج و بار دیگر به خزانه سلطنتی بازگردانده شد.
در اواخر سلسله قاجاریه به همت مرتضی قلیخان ممتاز الملک (وزیر معارف و صنایع مستنطرفه در کابینه وثوق الدوله) در سال ۱۲۹۵ خورشیدی، موزه ملی ایران در یکی از اتاقهای مدرسه دار الفنون تاسیس شد. گسترش موزه و کمبود جا در کنار امنیت نامناسب آن باعث شد تا مجموعه از دارالفنون خارج شده و به عمارت مسعودیه منتقل شود. بعدها در دوران پهلوی اول با ساخت ساختمان موزه ایران باستان (ملی)، اموال موزه مسعودیه در اختیار این موزه قرار گرفت.
از دیگر موزههای مهم این دوره میتوان به موزه اسلحه اشاره کرد که در سال ۱۳۰۲ در دانشکده افسری تشکیل شد. در این موزه مجموعه‌ای از سلاح‌های ناصرالدین شاه و برخی از سلاح‌های اهدایی سران کشورهای مختلف به شاهان قاجار در معرض نمایش قرار داده شد. این سلاح‌ها بیشتر به منظور آشنایی دانشجویان افسری با تاریخ سلاح و انواع آن‌ها گردآوری شده بود. بعد از انقلاب اسلامی و تبدیل مجموعه کاخ سعدآباد به کاخ موزه، سلاح‌های موزه افسری به این مجموعه منتقل و با بروزرسانی گنجینه، موزه نظامی ایران تاسیس شد.
در سال ۱۳۰۹ به همت حسین طاهرزاده موزه کوچکی از آثار هنرجویان و اساتید هنرستان تازه تاسیس صنایع قدیم تشکیل شد. این موزه بعدها زمینه تاسیس موزه هنرهای ملی در باغ نگارستان قرار گرفت. همچنین موزه دیگری تحت نام موزه انسان‌شناسی توسط اداره تحقیقات وزارت اوقاف و صنایع مستظرفه در سال ۱۳۱۲ شکل گرفت. این موزه در سال ۱۳۴۷ به کاخ ابیض در محوطه کاخ گلستان انتقال یافت و با عنوان موزه مردم‌شناسی به فعالیت خود ادامه داد.
افتتاح موزه آستان قدس رضوی و موزه آستان حضرت معصومه (س) و نیز موزه شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۱۳۱۴ از مهمترین رویدادهای موزه‌ای در دهه بیست است که نقش مهمی در تجمیع ذخایر ارزشمند تاریخی و به ویژه آثار هنری – مذهبی داشت. بخش مهمی از ذخایر این موزه‌ها که بعدها در بقاع دیگر نیز نمونههای مشابه پیدا کرد، از محل نذورات و وقوفات تامین میشد و به تدریج تنوع گستردهای از آثار را شامل شد. موزه آستان قدس رضوی اکنون علاوه بر گنجینه منحصر به فرد خود، متولی اداره کاخ موزه ملک آباد (مشهد)، موزه و کتابخانه حسین آقا ملک (تهران) و موزه شاهچراغ (شیراز) نیز میباشد.
روند ساخت و تجهیز موزه‌ها و تغییرات بنیادین در قوانین مرتبط با اکتشاف و بهره برداری از مکشوفات باستانی در طی تقریبی یک قرن از عهد ناصری تا دوران سلطنت محمدرضا پهلوی، در نهایت با تشکیل اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه در زیرمجموعه اداره کل هنرهای زیبا در سال ۱۳۳۵ ساماندهی پیدا کرد و موزه از یک نظام مشخص تاسیسی و بهرهبرداری برخوردار شد.
تشکیل اداره کل موزه‌ها و بناهای تاریخی در سال ۱۳۴۳ ضمن نظمدهی به فرایند مدیریت موزه‌ها، اکتشافات و حفظ بناهای تاریخی را نیز تحت پوشش قرار داد و به آن به عنوان یک سازمان مستقل موجودیت بخشید. به ویژه که از سال ۱۳۵۲ اداره کل موزه‌ها از اداره کل حفظ بناهای تاریخی مستقل شد و توأم با آن فعالیت هر یک از آن‌ها نیز گسترش پیدا کرد. عضویت ایران در شورای بین المللی موزه‌ها (ایکوم) در این سال روند فعالیتهای بین المللی موزههای ایران را افزایش داد و زمینهای شد تا موزههای ایران با همتایان خود در سراسر جهان همکاری مشترک داشته باشند.
با پیروزی انقلاب اسلامی اداره کل موزه‌ها بخشی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی محسوب شد و تحت نظارت این وزارتخانه تازه تاسیس قرار گرفت. تاسیس سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۶۴ و تبدیل آن به وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال ۱۳۹۸، موزه‌ها و مدیریت آثار تاریخی کشور را از نظارت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خارج و تحت مدیریت سازمان و وزارتخانه جدید درآورد. اگرچه همچنان موزه‌هایی بودند و هستند که مستقل از این وزارتخانه تحت مدیریت بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، بقاع متبرکه، شهرداری‌ها و… به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
