میراث فرهنگی ناملموس، به‌عنوان مجموعه‌ای از آداب، رسوم، هنرها، مهارت‌ها، و دانش‌هایی که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند، نقشی اساسی در شکل‌دهی و تقویت هویت ملی ایفا می‌کند. این میراث، که شامل آیین‌ها، موسیقی، هنرهای نمایشی، صنایع دستی، و دانش سنتی است، به جوامع کمک می‌کند تا ریشه‌های فرهنگی و تاریخی خود را حفظ کرده و حس تعلق و همبستگی را تقویت کنند. سازمان یونسکو از سال ۲۰۰۳ با تصویب کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس، بر اهمیت پاسداری از این داشته¬های فرهنگی تأکید کرده است.
- تعریف میراث ناملموس و اهمیت آن
یونسکو میراث فرهنگی ناملموس را به‌عنوان “عناصری از فرهنگ که به‌صورت زنده و پویا توسط جوامع حفظ و منتقل می‌شوند” تعریف می‌کند. میراث ناملموس شامل پنج حوزه اصلی است: سنت‌ها و اصطلاحات شفاهی، هنرهای نمایشی، رسوم اجتماعی،آیین‌ها و جشن‌ها، دانش و رسوم مرتبط با طبیعت کیهان، و مهارت‌های سنتی و صنایع دستی. برخلاف میراث ملموس، که به بناها و اشیاء فیزیکی محدود می‌شود، میراث ناملموس زنده و پویا است و از طریق مشارکت اجتماعی و انتقال بین‌نسلی ادامه می‌یابد.
این میراث به دلیل ارتباط مستقیم با زندگی روزمره و ارزش‌های اجتماعی، نقش مهمی در تقویت هویت ملی دارد. با توجه به متون یونسکو، میراث فرهنگی ناملموس «به افراد کمک می‌کند تا حس هویت و تداوم را تجربه کنند و از این طریق، به تنوع فرهنگی و خلاقیت بشری احترام بگذارند.» این عناصر فرهنگی، که اغلب از طریق آیین‌ها و سنت‌ها منتقل می‌شوند، به‌عنوان پلی میان گذشته و آینده عمل می‌کنند و به ملت‌ها امکان می‌دهند تا هویت خود را در برابر جهانی‌سازی و تغییرات اجتماعی حفظ کنند.
- هویت ملی و نقش میراث ناملموس
هویت ملی، مجموعه‌ای از ارزش‌ها، باورها، و نمادهایی است که یک ملت را از دیگر ملت‌ها متمایز می‌کند. این هویت از طریق زبان، تاریخ، آیین‌ها، و هنرهای محلی شکل می‌گیرد. میراث ناملموس، به‌عنوان بخشی از این عناصر، حس وحدت و همبستگی را در میان اعضای یک جامعه تقویت می‌کند. برای مثال، آیین‌هایی مانند نوروز در ایران با گردهم آوردن افراد، حس تعلق به یک فرهنگ مشترک را تقویت می‌کنند.
یونسکو تأکید می‌کند که پاسداری از میراث ناملموس به تقویت گفت‌وگوهای بین‌فرهنگی و احترام به تنوع سبک‌های زندگی کمک می‌کند. این امر به‌ویژه در جهانی که تحت تأثیر جهانی‌سازی است، اهمیت دارد، زیرا میراث ناملموس می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای حفظ هویت‌های محلی در برابر یکسان‌سازی فرهنگی عمل کند.
- نمونه‌های ایرانی: تقویت هویت ملی از طریق میراث ناملموس
ایران، با تاریخ و فرهنگ غنی خود، نمونه‌های برجسته‌ای از میراث ناملموس ارائه می‌دهد که در تقویت هویت ملی نقش دارند. تاکنون، ایران ۲۶ عنصر میراث فرهنگی ناملموس را در فهرست میراث بشری یونسکو به ثبت رسانده است. این عناصر شامل آیین‌ها، دانش¬ها، هنرها و مهارت‌هایی هستند که نه‌تنها هویت ایرانی را تقویت می‌کنند، بلکه پیوندهای فرهنگی با کشورهای منطقه را نیز گسترش می‌دهند.
- نوروز: نماد وحدت ملی
نوروز، آیین باستانی ایرانیان، در سال ۲۰۰۹ با مشارکت هفت کشور و در سال ۲۰۱۶ با پیوستن پنج کشور دیگر و در سال ۲۰۲۴ با پیوستن یک کشور دیگر در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شد. این جشن، شامل سنت‌هایی از جمله خانه تکانی، چهارشنبه سوری، چیدن سفره هفت‌سین ، دیدوبازدید، سیزده بدر و … حس همبستگی و هویت مشترک را در میان ایرانیان تقویت می‌کند. نوروز نه‌تنها در ایران، بلکه در کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز نیز جشن گرفته می‌شود و به‌عنوان نمادی از صلح و همزیستی شناخته می‌شود.
- تعزیه و آیین‌های زورخانه‌ای
تعزیه، به‌عنوان یک هنر نمایشی مذهبی، و آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای، که در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ ثبت شدند، نمونه‌های دیگری از میراث ناملموس ایران هستند. تعزیه، با روایت داستان‌های عاشورا، پیوند عمیقی با باورهای دینی ایرانیان دارد و حس وحدت را در میان جوامع شیعه تقویت می‌کند. آیین‌های زورخانه‌ای نیز، با تأکید بر ارزش‌هایی مانند جوانمردی و پهلوانی، به‌عنوان نمادی از فرهنگ و اخلاق ایرانی شناخته می‌شوند.
- جشن سده و جشن مهرگان
این جشن‌ها با گردهم آوردن مردم در آیین‌های جمعی مانند رقص، موسیقی، و مراسم آتش‌افروزی (در سده) یا چیدن سفره مهرگان، حس اتحاد و همبستگی را میان اقوام و گروه‌های مختلف ایرانی تقویت می‌کنند. این گردهمایی‌ها، فارغ از تفاوت‌های مذهبی یا قومی، افراد را حول ارزش‌های مشترک فرهنگی جمع می‌کنند.
- یلدا/ چله
یلدا با گردهم‌آوردن خانواده‌ها، روایت داستان‌ها، خواندن اشعار حافظ و پاسداشت سنت‌های بومی، موجب پیوند عاطفی میان نسل‌ها و تقویت حس تعلق به فرهنگ ایرانی می‌شود. این آیین با حفظ ارزش‌های فرهنگی و تقویت روح همبستگی اجتماعی، به پایداری و تداوم هویت ملی در برابر دگرگونی‌های جهانی کمک می‌کند.
- چالش‌ها و راهکارها
با وجود اهمیت میراث ناملموس، این میراث به دلایلی از جمله: تغییرات اجتماعی، شهرنشینی، و جهانی‌سازی در معرض خطر است. یونسکو هشدار می‌دهد که بسیاری از زبان‌ها، آیین‌ها و مهارت‌های سنتی در معرض خطر فراموشی قرار دارند. برای مثال، بیش از نیمی از زبان¬های جهان در معرض خطر فراموشی قرار دارند که بخش مهمی از هویت فرهنگی جوامع را تهدید می‌کند.
برای مقابله با این چالش‌ها، یونسکو اقداماتی مانند ایجاد مراکز منطقه‌ای برای مطالعه و پاسداری از میراث ناملموس (مانند مرکز مطالعات منطقه‌ای در ایران) و تدوین برنامه‌های آموزشی در پیش گرفته است. در ایران، اقداماتی مانند ثبت ملی و جهانی این عناصر صورت گرفته که نمایانگر تعهد به پاسداری از این میراث است. همچنین، ثبت ملی «گنجینه‌های زنده بشری»، که به شناسایی افرادی با مهارت‌های برجسته در حوزه میراث ناملموس اختصاص دارد، به انتقال این میراث به نسل‌های آینده کمک می‌کند.
نتیجه آن‌که میراث فرهنگی ناملموس، به‌عنوان گنجینه‌ای زنده و پویا، نقش بی‌بدیلی در تقویت هویت ملی ایفا می‌کند. این میراث، با انتقال ارزش‌ها، باورها، و سنت‌ها، به جوامع، حس تداوم و تعلق می‌بخشد. پاسداری از این میراث نیازمند همکاری بین‌المللی، آگاهی عمومی، و تعهد به انتقال آن به نسل‌های آینده است تا هویت ملی و تنوع فرهنگی جوامع حفظ شود.
* رئیس اداره ثبت و پاسداری میراث فرهنگی ناملموس
