سال ۱۳۹۸ است؛ درست پیش از فراگیری بیماری مرگ‌بار کرونا در جهان تا سیاهی بر زندگی بشر سایه افکند، نخستین نمایشگاه «تجلی خط هرات در تهران» به مدت هشت روز با سخنرانی استادان خط به نام افغانستان و ایران و بازدید از آثار هنری آنان برگزار می‌شود.
گزارش حاضر در واقع یادآوری چهار دهه گسست و پیوند دوباره هنرمندان به نام افغانستان و ایران است تا بار دیگر بتوانند در سایه صلح و آرامش، اشتراکات فرهنگی دو کشور باستانی را که ریشه در تاریخ مشترک دارند به تبادل با یکدیگر بگذارند.
هرات به عنوان پایتخت دو تمدن بزرگ غوریان و تیموریان، نقش سازنده‌ای در شکوفایی و ترویج علم و هنر به خصوص خوشنویسی داشته است. کتیبه‌های عصر حکومت غوریان و تیموریان که هنوز پابرجاست، بیانگر این موضوع است. امپراتور قدرتمند غوریان؛ سلطان غیاث‌الدین محمد بن بهاءالدین سام غوری علاوه براینکه مشوق هنرمندان خوشنویس و معماران بود، خود نیز خطاط بود و در ایام فراغت قرآن را با خط زیبا می‌نوشت و به مدارس وقف می‌کرد. بر اساس همین علاقه بود که در تمام بناهای تاریخی از دوره باشکوه غوریان آثار مزین به کتیبه‌های خطوط مختلف به یادگار مانده است. پس از غوریان، سلاطین کرت راه آنان را ادامه دادند و زمینه را برای تحول عظیم و ایجاد مکتب هنری در هرات آمده ساختند.
زمانی که شاهرخ میرزا فرزند تیمور درسال (۸۰۷ هـ ق) به کرسی قدرت تکیه زد و هرات را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد، شهر هرات آماده تحول فرهنگی و هنری بود. توجه بانو گوهرشاد بیگم و شخص شاهرخ میرزا بود که مکتب بزرگ هنری هرات ایجاد شد. شاهزادگان تیموری توجه زیادی به هنر و هنرمند داشتند و بستر امن روحی و مالی را برای هنرمندان مختلف در شهر هرات و شهر‌های دیگر قلمرو خویش فراهم می‌کردند. همان طوری که نیک می‌دانید مکتب هرات به عنوان شاخص‌ترین مکتب هنری در سرزمین وسیع مفتوحه تیمور و فرزندانش است. این مکتب در زمان حکومت شاهرخ میرزا، فرزند امیر تیمور گورکانی ایجاد و فعالیت خویش را آغاز کرد. در این مکتب بزرگ مردان هنرمند چون جلال جعفر، شاهزاده بایسنقر میرزا، روح الله میرک مشهور به میرک هروی، میرعلی تبریزی واضع خط نستعلیق، سلطان علی مشهدی و میرعلی هروی و چندین هنرمند دیگر در عرصه‌های مختلف تربیت شدند که دنیا را متحول ساختند. فرزندان هنرمند این سرزمین با وجود تحولات پس از تیموریان، راه و ریش نیاکان هنرمند خویش را فراموش نکردند و نام هرات را در عرصه هنر مقدس خوشنویسی همچون مشعلی تابناک در دل تاریخ روشن نگهداشتند و تا امروز صادقانه این هنر را دنبال می‌کنند و نگذاشتند چراغ این هنر قرآنی در این خطه خاموش شود.
انجمن خوشنویسان هرات در سال ۱۳۷۲ هـ ش توسط جمع کثیری از استادان خوشنویس و پیشکسوت هرات تأسیس شد. این انجمن در طول مدت کاری خویش فعالیت‌های قابل ملاحظه را در عرصه توسعه خوشنوسی اسلامی، تربیت شاگردان در این زمینه و ایجاد نمایشگاه در سطح کشور و خارج از کشور انجام داده است.
انجمن خوشنویسان هرات در طی این سال‌ها فعالیت‌های خویش را شدت داده است و می‌خواهد در چهارچوب یک پلان منظم برای باز گرداندن جایگاه واقعی این هنر اسلامی در کشور افغانستان فعالیت و کار کند.
این انجمن با ایجاد نمایشگاه‌های قوی و باداشتن استادان نامدار و پیشکسوت و با ظرفیت بالا ثابت کرده که یکی از قوی ترین نهاد‌های هنری و فرهنگی در سطح کشور است. خطاطان و خوشنویسان هرات با برگزاری نمایشگاه خوشنویسی در کشور جمهوری اسلامی ایران به خوبی ثابت کردند که نماینده واقعی هنرخوشنویسی این مرز و بوم هستند.
نمایشگاهی از تجلی خط هرات در تهران
انجمن خوشنویسان هرات، در اوایل سال جاری (۱۳۹۸) در نشستی که در سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران داشت، روی موضوعات و مشترکات هنری بین دو کشور ایران و افغانستان و به خصوص در زمینه هنر مقدس خوشنویسی گفت و گو و رایزنی کرد. با پیگیری‌هایی که انجام شد و با علاقمندی دوطرف در نهایت توافق شد تا نمایشگاه خوشنویسی به صورت مستقل از اعضای انجمن خوشنویسان هرات در تهران برگزار شود.
این نمایشگاه با همکاری بخش فرهنگی سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران، مقام ولایت هرات، ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات، فرهنگستان هنر، موسسه فرهنگی هنری صبا و انجمن خوشنویسان هرات به تاریخ ۱۴میزان ۱۳۹۸ در تهران افتتاح شد.
در برنامه افتتاحیه این نمایشگاه که توسط فرهنگستان هنر و موسسه فرهنگی هنری صبا برگزار شد، حدود ۳۰۰ نفر که اکثر آنان از فرهنگیان نام آشنا و خوشنویسان نامدار مثل استاد غلامحسین امیرخانی، استاد امیر احمد فلسفی، استادیادگار خیام، استاد محمد حیدری، استاد قلیچ خانی، استاد مرادی، استاد شرکا بودند، جمعی دیگر از هنرمندان خوشنویس و فرهنگیان مشهور ایران حضور یافتند.
در این برنامه که استاد کاوه تیموری مدیریت آن را به عهده داشت، در مورد ظرفیت‌های هنری هرات، معلومات مفصلی ارایه شد. سخنران‌های دیگر، هریک روی روابط و مشترکات هنری دوکشور صحبت کردند. سپس استاد نیک محمد مستمند غوری، رئیس انجمن خوشنویسان هرات که ازجمله سخنران‌های اصلی بود، سخنرانی کرد. وی در ابتدا روی تاریخ خوشنویسی اسلامی و سپس در مورد اهمیت و جایگاه مکتب هنری هرات، انجمن خوشنویسان هرات، مشترکات هنری و فرهنگی دوکشور و قدردانی از مسئولین و افرادی که برای برگزاری این نمایشگاه همکاری کرده بودند، صحبت و قدردانی کرد.
در ادامه این برنامه، استاد غلامحسین امیرخانی، رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران که یکی از نام آشنایان هنر خوشنویسی است به ایراد سخن پرداخت و در مورد هنر خوشنویسی مکتب هرات و استاد میرعلی هروی صحبت کرد. ایشان با بیان خرسندی از برگزاری این نمایشگاه می‌گوید: «هرات و مکتب هنری آن را نمی‌توان نادیده گرفت. زیرا نقش بسیار ارزنده ای در ایجاد مکاتب هنری سرزمین‌های دیگر داشته است»
وی در ادامه افزود: «حضرت میرعلی هروی؛ استاد الاساتید در خط نستعلیق بود و میر عماد حسنی قزوینی در خط نستعلیق شاگرد ایشان محسوب می‌شد. در اندام خط حضرت میر علی هروی آن قدر زیبایی، ناز و کرشمه نهفته است که هر بینند‌ه‌ای را ساعت‌ها مجذوب خود می‌کند. خوشنویسی تنها هنر اسلامی است که می‌تواند باعث ایجاد دوستی‌ها، پیوندها، روابط حسنه و صلح در بین کشورهای اسلامی شود. ما هنرمندان خوشنویس باید مسئولیت خود را به خوبی در این زمینه ایفا کنیم.»
پس از سخنرانی استادان به نام خطاطی و در ادامه برنامه، بسته‌های نفیس «مرکب سنتی اعتدال» از سوی این شرکت به استادان انجمن خوشنویسان هرات هدیه داده شد.
سپس شرکت کنندگان در این جلسه به سوی افتتاح نمایشگاه رفتند و به بازدید و مشاهده از آثار هنری خطاطی که در دو سالن استاد حسین لرزاده و استاد محمود فرشچیان در «مؤسسه فرهنگی هنری صبا» به نمایش گذاشته شده بود، پرداختند.
این بازدید از سوی استادان خوشنویس صاحب نام ایران و با توضیحات نیک محمد مستمند غوری رئیس انجمن خوشنویسان هرات انجام شد. آنان در مورد همه انواع خطوط نمایشگاه به سوالات بازدید کنندگان و رسانه‌ها پاسخ دادند.
یکی از ویژگی‌های نمایشگاه “تجلی خط هرات در تهران” تنوع خطوط بود که برای بازدیدکنندگان و خوشنویسان ایران بسیار جالب توجه بود؛ به خصوص خطوط ثلث، نسخ و کوفی.
شورای شهر تهران میزبان استادان خط هرات
در جریان برگزاری این نشست، برنامه‌ای دیگر نیز از سوی شورای شهر و بخش فرهنگی شهرداری تهران در هتل بین المللی فردوسی برگزار شد. سخنرانان حاضر در این برنامه آقای دکتر محمدجواد حق شناس رییس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران، آقای لیوال سفیر افغانستان در ایران، استاد غلام حسین امیرخانی، آقای موسوی سفیر فرهنگی سابق ایران در کشورهای اسلامی، مقامات شهرداری و آقای نیک محمد مستمند غوری بودند که روی موضوعات و روابط هنری در بخش هنر خوشنویسی و از مشترکات فرهنگی و هنری ایران و افغانستان سخن گفتند.
در این برنامه نیز بسیاری از هنرمندان صاحب نام ایران حضور داشتند و همگی به اتفاق آراء خواهان تداوم اینگونه برنامه‌ها در بین هنرمندان خوشنویس دو کشور ایران و افغانستان شدند. چنانچه آقای نیک محمد مستمند غوری در خصوص تاریخچه هرات و نقش آن در توسعه هنرهای اسلامی در طول تاریخ و خصوصاً دورۀ درخشان تیموریان هرات صحبت کرد و از جایگاه هرات و مکتب هنری آن در پیشرفت و توسعه هنر خوشنویسی سخن گفت. سپس وی از همکاری مقام محترم ولایت هرات، بخش فرهنگی سرکنسولگری جمهوری اسلامی در هرات و فرهنگستان هنر قدردانی کرد و به نمایندگی از مقام ولایت هرات از هنرمندان خوشنویس ایران برای برگزاری نمایشگاه در هرات دعوت به عمل آورد.
سپس در پایان‌این برنامه، دکتر محمد جواد حق شناس اینگونه تبیین می‌کند: «به دلیل تشریف‌آوری مهمانان خطاط هرات به تهران؛ یک خیابان را در قلب تهران به نام «هرات» نامگذاری می‌کنیم.»
در حالی که این پیشنهاد از سوی حاضران در جلسه مورد استقبال قرار گرفت، مهمانان برای صرف شام دعوت شدند.
هشت روز برنامه فرهنگی در تهران
در جریان برگزاری نمایشگاه “تجلی خط هرات در تهران” هشت روز برنامه بازدید گنجانده شده بود که به شرح زیر است::
- بازدید از موزه ملی ایران و نمایشگاهی از آثار استاد غلام حسین امیرخانی، استاد علی شیرازی و استاد مجتبی ملک‌زاده
- بازدید از نمایشگاه (هو) از آثار استاد علی رضای قلیچ خانی در گالری فرمانفرما
- بازدید از نمایشگاه نستعلیق نویسان معاصر ایران در تجریش
- بازدید از مصلی امام خمینی و مرکز هنری دارالکتابه مصلی، نشست و گفت و گوی هنری و تبادل افکار در مورد خوشنویسی اسلامی و توافق دوجانبه برای ایجاد نمایشگاه‌هایی در ایران و افغانستان، دعوت و اشتراک همه ساله نماینده‌های خوشنویسی هرات در نمایشگاه بین المللی قرآن در تهران
- بازدید از نمایشگاه (سماع شکسته) با اشتراک استاد یدالله کابلی، استاد محمد حیدری و دیگر هنرمندان شکسته نویس جمهوری اسلامی ایران
بازتاب هنری نمایشگاه خط
نمایشگاه «تجلی خط هرات در تهران» از دیدگاه بیشتر هنرمندان بزرگ ایران، یکی از بهترین و قوی ترین نمایشگاه‌های خوشنویسی از سوی افغانستان در طی پنجاه سال گذشته بوده است.
بازتاب این نمایشگاه و کسب تجربه برای هنرمندان حاضر در این نمایشگاه بسیار ارزشمند و قابل توجه بود. زیرا هنرمندان خوشنویس هرات نمایندگان خوبی برای معرفی و شناساندن جایگاه و مکتب هنری خط هرات بودند چنانچه از برگزاری این نمایشگاه به عنوان قوی‌ترین نمایشگاه خوشنویسی هرات یاد می‌شود.
از جمله آثار به نمایش گذاشته توسط اساتید انجمن خوشنویسان هرات عبارت بودند از: استاد عبدالجلیل توانا، استاد نجیب الله انوری، استاد عبدالحکیم کریمزاده، استاد فرامرز سروری، استاد احمد ضیاء حق شناس، انجینیر شهاب الدین مستمندغور، استاد محمد یونس جامو نیک محمد مستمند غوری.
نمایشگاه مذکور باب بسیار خوبی برای ارائه و نمایشگاه‌های بهتر در آینده در جمهوری اسلامی ایران بوده است و برای اعضای انجمن خوشنویسان هرات مملو از تجربه‌ها بود. ان شاء الله در نمایشگاه‌های بعدی تلاش می‌کنیم تا بهترین آثار خوشنویسی را به نمایش گذاشته و ظرفیت و توانایی انجمن خوشنویسان هرات را در عرصۀ عمل چنانچه هست به ثبت رسانیم.
* هنرمند خوشنویس و رییس انجمن خوشنویسان هرات
