آبِ فردوسی بزرگ به جوست هرچه دارم ز یُمنِ صحبت اوست
از پسِ قرن¬های حادثه¬خیز او همان شهسوار حادثه¬جوست
(دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن)
شادروان استاد دکتر اسلامی ندوشن با آن ذهن وقّاد و نثر شیوا و روان در حوزه¬های مختلف قلم زده¬اند اما به دلیل قدمت و استمرارِ نوشته¬های تحلیلی و تحقیقی ایشان درباره‌ی فردوسی و «شاهنامه»، فردوسی¬شناسی و شاهنامه¬پژوهی یکی از مهم¬ترین ـ و حتی به نظر برخی، مهم¬ترین ـ زمینه¬های کاریِ آن استاد فقید به شمار می¬آید. درباره‌ی کارنامه‌ی شاهنامه¬شناختیِ زنده¬یاد دکتر اسلامی ندوشن نگارنده هجده سال پیش (اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۸۴) در مجلس بزرگداشت ایشان در یزد و در حضور خودشان سخنانی ایراد کرده که متن آن سخنرانی چاپ شده است۱ و علاقه¬مندان می¬توانند برای آگاهی بیشتر بدان مراجعه بکنند. امروز (آبان‌ماه سال ۱۴۰۲) که پیکرِ آن استادِ زنده¬یاد از بلاد غریب به دیار حبیب بازمی¬گردد تا در نیشابور آرام بگیرد، بنا بر فرمایشِ یکی از دوستان، به طرح نکته و اشارتی درباره‌ی نقش و اهمیّت نوشته¬های مرحوم دکتر اسلامی ندوشن در تحقیقات شاهنامه‌شناختی می¬پردازم.
سابقه‌ی قلم¬زنیِ شادروان دکتر اسلامی ندوشن در عرصه‌ی تخصّصیِ فردوسی و شاهنامه دقیقاً به سال ۱۳۳۵ می¬رسد که ایشان دو مقاله‌ی «سودابه و فدر از نظر فردوسی و راسین» و «شب رومئو و ژولیت و شب زال و رودابه» را به ترتیب در مجلّات «سخن» و «یغما» چاپ کرده¬اند. از آن تاریخ تا پایان زندگانیِ استاد، سی و اند مقاله از ایشان دربارۀ فردوسی و شاهنامه منتشر شده است که فهرست آن¬ها را می¬توان در دو کتابِ کتاب¬شناسیِ فردوسی و شاهنامۀ مرحوم استاد ایرج افشار و مجلّداتِ مختلف «فهرست مقالات فارسیِ» ایشان هم دید. غیر از مقالات ـ و البتّه سخنرانی¬های گوناگون ـ دکتر اسلامی ندوشن پنج کتاب مستقل هم در این حوزه نوشته¬اند که به ترتیبِ تاریخ چاپ عبارت است از: «زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه» (چاپ نخست: ۱۳۴۸)، «داستان داستان¬ها» (رستم و اسفندیار در شاهنامه) (چاپ نخست: ۱۳۵۱)، «سرو سایه¬فکن» (دربارۀ فردوسی و شاهنامه) (چاپ نخست: ۱۳۶۹)، «نامورنامه» (گزیده‌ی شاهنامه) (چاپ نخست: ۱۳۷۰) و «ایران و جهان از نگاه شاهنامه» (چاپ نخست: ۱۳۸۱).
به نظر نگارنده، نمایان¬ترین ویژگیِ نوشته¬های دکتر اسلامی ندوشن در حوزه‌ی فردوسی و شاهنامه که وجهِ تمایزِ این آثار با کارهای بسیاری از شاهنامه¬شناسان و فردوسی¬پژوهان نیز هست، قلم و نگاه تحلیلی ـ توصیفی ایشان است. با این‌که در شماری از مقالات و کتاب¬های شادروان دکتر اسلامی ندوشن اشارات تحقیقی هم درباره‌ی فردوسی و شاهنامه وجود دارد و گاه در بین آن¬ها نکات تازه¬ای نیز یافته می¬شود، روشِ اصلی آن استادِ فقید نقد و تحلیلِ شخصیّت¬ها و داستان¬های «شاهنامه» با نثری سخته و دل¬انگیز است. فصل دومِ نخستین کتاب مرحوم دکتر اسلامی ندوشن (زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه) تحلیل سرگذشت و ویژگی¬های هفت نفر از کسانِ مهمِّ «شاهنامه» است و در کتاب دوم ایشان (داستانِ داستان¬ها) تفسیری مفصّل از داستان مشهور و پرخواننده‌ی رستم و اسفندیار به دست داده شده است. این دو کتاب دکتر اسلامی ندوشن به همراه کتاب «مقدمّه¬ای بر رستم و اسفندیارِ» شادروان استاد شاهرخ مسکوب ـ که البته چاپ اوّل آن در سال ۱۳۴۲ و چند سال پیش از کتاب¬های دکتر اسلامی ندوشن منتشر شده ـ به‌وجودآورنده‌ی جریان یا شیوه¬ای در پژوهش¬های شاهنامه¬شناختی است که می‌توان آن را روش تحلیلی ـ توصیفی نامید.
به سخنی دیگر در کنار تحقیقات علمی درباره‌ی فردوسی و «شاهنامه» که مبتنی بر ارجاعات و استنادات برای روشن‌کردن نکته‌ای علمی است ـ و در میان محقّقان ایرانی پیشگامِ این شیوه‌ی کار مرحوم استاد سیّد حسن تقی¬زاده و اوج آن در کارهای کسانی چون دکتر جلال خالقی¬مطلق و مرحومان دکتر بهمن سرکاراتی و دکتر ابوالفضل خطیبی است ـ زنده¬یادان استاد مسکوب و دکتر اسلامی ندوشن محتملاً با توجّه به نمونه¬های اروپایی سبکی را در ایران بنیان نهاده¬اند که موضوعات، رویدادها و اشخاص «شاهنامه» را با دریافت و اجتهاد خودِ نویسنده، نقد و تحلیل و تفسیر و با کمترین ارجاعات و مستندات در قالب انشایی روان و توصیفی عرضه می¬کند. این روش که دشواری و نیز اهمیّت آن در شاهنامه¬شناسی کمتر از کارها/ روشِ تحقیقی نیست، پس از آثار دکتر اسلامی ندوشن از سوی شماری دیگر از استادان و محقّقان ـ و به احتمال فراوان به تأثیر از کارهای ایشان ـ پی گرفته شده است، اما به عقیده‌ی نگارنده هر کسی نمی¬تواند از عهده‌ی این کار برآید و برخلافِ مقالات و کتاب¬های پژوهشی، تعدادِ نوشته‌های تحلیلی ـ توصیفی و تفسیریِ خوب و شاخص درباره‌ی «شاهنامه» بسیار کم است. امید است بعضی از منتقدان و محقّقان جوان و دوستداران «شاهنامه» با دقّتِ عمیق در شیوه‌ی کارِ شادروان دکتر اسلامی ندوشن و نیز مرحوم استاد مسکوب و بدون این‌که گرفتارِ تطبیق یا به تعبیر درستْ تحمیلِ نظریّات ادبیِ غربی بر متن حماسه‌ی ملّی ایران شوند، به نقد و تفسیرِ داستان¬های«شاهنامه» و شخصیت¬های داستانی و تاریخی آن بپردازند.
۱) ر.ک: آیدنلو، سجّاد؛ «چهل سال و پنج اندر این شد مرا» (مروری کوتاه بر نیم‌قرن شاهنامه‌پژوهی دکتر اسلامی ندوشن)، رهاورد دیدار (مجموعه‌ی سخنرانی‌ها، مقالات و پیام‌های دیدار دوستانه با دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن)، به اهتمام دکتر یدالله جلالی پَندَری، به همراه کتاب‌شناسی دکتر اسلامی ندوشن به کوشش حسین مسرّت، یزد، انجمن شعر و ادب یزد و انتشارات مفاخر با همکاری اداره‌ی کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد، ۱۳۸۴، صص ۹۲ ـ ۱۰۴.
