دهه اول محرم را عموما با نوای‌سنج و طبل، نوحه‌های محتشم و سوگواریهای سنتی میشناسند؛ اما این بار در محفلی حسینی نوای یک سمفونی ارکسترال با تکخوانی یک زن، فضا را عاشورایی و قلوب را کربلایی کرد. تکرار و بازنشر سمفونی فاخر «خسوف» پس از ۲۰ سال؛ نه روی سن یک سالن یا تالار مجلل؛ بلکه در محفلی کوچک و خودمانی و بر روی یک پرده نمایش!
بیست سال پس از گشایشی که در فضای فرهنگی، اجتماعی سیاسی ایران در دولت اصلاحات ایجاد شده بود و در روزهایی که آیتالله علمالهدی امام جمعه شهیر مشهد و همفکرانش بر طبل مخالفت با موسیقی کوبیده و کنسرت را «کانون منکرات» مینامند؛ خالق سمفونی خسوف پذیرفت تا بار دیگر اثر منحصر به فردش را به نمایش درآورد. نوای شورانگیز و سحرآمیزی در هشت پرده که از حرکت کاروان امام حسین (ع) به سوی مکه و طواف کعبه آغاز شده و آنان را تا کربلا بدرقه می‌کرد؛ با نوحه‌های حسان و مناجاتنامه خواجه عبدالله انصاری، «تاسوعا و عاشورا» را روایت کرده و با «شام غریبان» به پایان میرسید.
گنجینه نابی از موسیقی مذهبی که تعالی روح انسان را به عنوان هدف مشترک تمامی مذاهب، هدف قرار داده و بر مدار عالیترین مقامات به گردش درآمد. روایت موسیقیایی عاشورا که برای نخستین بار در قالب سمفونی به زبانی جهانی نوشته و ساخته شد. نه تنها نوای این موسیقی مذهبی کلاسیک ایرانی که حتی ترکیب سازندگان، نوازندگان و گروه کر این سمفونی نیز نمادی از وحدت و نزدیکی میان ادیان است.
«خسوف» که با آهنگسازی محمدسعید شریفیان و رهبری لوریس چکناواریان در اربعین سال ۱۳۸۲ به مدت پنج شب در تالار وحدت تهران به اجرا درآمد؛ نوازندگان و کرال چند ملیتی نیز داشت. این سمفونی در سال ۱۳۸۴ با رهبری شریفیان و همکاری ارکستر فیلارمونیک رومانی بار دیگر در سالنهای بخارست اجرا و نهایتا در سالهای ۱۳۸۵-۱۳۸۶ ضبط و تکثیر شد. ناآشنایی ملل مختلف با زبان فارسی که اشعار این سمفونی را تشکیل داده بودند و واقعه عاشورا؛ مانع ارتباط آنها با «خسوف» نشد و اجراهای بخارست همچون تهران، با استقبال چشمگیری روبرو شد. این مهم به مدد اتکای کمال موجود در ساختار هنری و احساسی موسیقی‌های مذهبی است که ارتباط نزدیک شنونده با آن را رقم میزند و در هماهنگی کامل با مهم‌ترین هدف مشترک مذاهب مختلف یعنی ارتقای فکری و روحی بشراست. خسوف با گرامیداشت شخصیت امام حسین (ع) با زبان جهانی موسیقی در مسیر همین حقیقت جاری می‌شود و بزرگداشتی نمادین و موسیقایی از روایت عاشورا را که یکی از مهم‌ترین نمادهای آزادگی بشریت است، به عنوان الگوی انسانی، ملی و مذهبی ایرانیان، در مقام تفکری آسمانی در مقابل جریان‌های سیاه قدرت طلبی، ارائه می‌دهد. تا جایی که شریفیان به عنوان خالق این اثر بیهمتا، آن را «نظام‌نامه‌ای حقوق بشری» میخواند.
او که مهمان هفتمین شب از سلسله نشستهای هشتگانه «نیمروز دهم» در موزه تصاویر معاصر بود؛ در بازخوانی خاطراتش از خلق سمفونی «خسوف» به بیش از شش ماه کار تحقیقاتی بر روی متون ادبی و جمع‌آوری ملودی‌های نوحه‌های عاشورا اشاره کرد که نهایتا منجر به گزینش نهایی نه زمینه از قدیمی‌ترین نوحه‌ها شده بود. اما اشعار مختلف، چندان نظر وی را برای هشت برش از شکلگیری عاشورا در این سمفونی جلب نکرده بود. با وجود انتخاب گزیدهای از اشعار مرحوم حبیبالله چایچیان متخلص به «حسان» شاعر و مرثیه‌سرای اهل بیت و فرازهایی از مناجاتنامه خواجه عبدالله انصاری برای مناجاتهای شب عاشورای امام حسین (ع) با معبودش؛ او از زنده‌یاد بیژن ترقی نیز درخواست کرد روایتی موزون از تمامی مراحل شکلگیری واقعه عاشورا بسراید تا گروه کر ارکستر آن را اجرا کند. آهنگسازی سمفونی «خسوف» نیز بیش از دیگر سمفونی‌های شریفیان و به مدت دوسال به طول انجامید.
انتخاب اعضای کرال هم بخش دیگری از دقت نظر و وسواسهای حرفهای و خلاقانه او بود. شریفیان که ضعف گروه کر ارکستر سمفونی تهران را عادت به «همخوانی» میدانست؛ به دنبال «چندخوانی» و «چند نوایی» اعضای گروه کر در این اثر بود. از همین رو در سفری به رومانی، ۸۰ نفر را برای این منظور برگزید تا در گروهی ۲۰۰ نفره این سمفونی را برای نخستین بار در تهران به اجرا درآورند.
تاکید دیگر این آهنگساز برجسته بر تکخوانی یک زن، در این سمفونی بود که با وجود مخالفتهای بسیار مذهبیون تندرو؛ با صدای «فلورانس لیپت» (همسر وی) اجرایی شد. زنده‌یاد لیپت؛ مدرس آواز کر و خوانندهای وزین با صدایی در تراز بینالمللی بود که با تصویر نازل رایج در موسیقی پیش از انقلاب، قابل قیاس نبود و چنان تاثیرگذارد که در نقدهای این اثر هرگز به این موضوع اشاره نشد. هنرنمایی او از سویی وابسته به موسیقی سنتی و ردیف دستگاهی ایران به شمار رفته و از منظری به موسیقی کلاسیک غربی نزدیک شده بود.
اینگونه بود که «خسوف» به عنوان یکی از معتبرترین و باکیفیتترین آثار منتشر شده در حوزه نواهای عاشورایی با در نظر گرفتن مؤلفه‌های علمی در حوزه موسیقی خلق شد. آن هم در شرایطی که طی سالهای اخیر کمتر شاهد آن بودیم تا آثاری در این سطح بینالمللی بار دیگر متولد شوند. محمدحسن مهرجردی از مدیران وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دورانی که سمفونی «خسوف» ساخته شد؛ در معرفی این اثر در هفتمین شب از سلسله نشستهای هشتگانه «نیمروز دهم» در موزه تصاویر معاصر گفت: دکتر شریفیان استادانه به تلفیق اشعار و نوحه‌های قدیمی با موسیقی کلاسیک ایرانی پرداخته و هنرمندانه از موسیقی مذهبی به عنوان پایههای اعتقادی مشترک میان همه ادیان با مخاطبان بینالمللی بهره برده است.
محمد سعید شریفیان کیست؟
تولد: سال ۱۳۳۳ در تهران
تحصیلات: دیپلم نوازندگی فلوت، هارمونی و کنترپوآن از کالج سلطنتی موسیقی لندن؛ فوق دیپلم موسیقی و هنرهای تجسمی از دانشگاه هادرزفیلد و دانشگاه لندن؛ لیسانس و فوق لیسانس آهنگسازی از انستیتوی موسیقی کلچستر دانشگاه انگلیس؛ دکترا فیزیک صوت و موسیقی الکتروآکوستیک از دانشگاه پادوآی ایتالیا تجارب هنری در دنیا: ساخت پوئم سمفونیک اشعار سعدی برای کنفرانس سال ۱۹۸۸ سران سازمان ملل متحد با اجرای ارکستر سمفونیک نیویورک و کر متروپولیتن؛ فعالیت‌های آموزشی در کنسرواتوارهای ایتالیا و کالج‌های موسیقی انگلیس؛ آهنگساز مقیم در مجموعه هنری کمونیتا مونتانا و دو ارکستر فیلارمونیک توسکانی ایتالیا؛ مدیریت هنری و اجرایی گروه‌ها و ارکسترهای مجلسی و کر در رومانی و انگلیس، داوری جشنواره‌های بینالمللی آهنگسازی و نوازندگی ارکسترال؛ آهنگساز ارکسترها و گروه‌های مجلسی حرفهای در کنسرت‌های پرمخاطب متعدد
تجارب هنری در ایران: تولید بیش از ۸۰ اثر در انواع بافت‌های صوتی و موسیقی اعم از ارکسترال، کرال، مجلسی، الکترواکوستیک، موسیقی فیلم و مجموعه‌های تلویزیونی؛ ساخت قطعات متعدد بر روی تم‌های فولکوریک ایرانی؛ مدیریت خانه موسیقی ایران در اوایل دهه ۸۰
معروفترین آثار: سمفونی عاشورایی خسوف؛ پوئم سمفونیک آرش کمانگیر، پوئم سمفونیک بر روی اشعار سعدی و حافظ، سمفونی سرداران، سمفونی اروند، مجموعه آوازی روی اشعار میروسلاو هولوپ، سمفونیک طلوع، سمفونیک خورشید، آلبوم «و اینک بی‌کرانگی»، آلبوم «به زمین و آفتاب» و…
سمفونی خسوف در یک نگاه
آهنگساز: محمدسعید شریفیان
اشعار: بیژن ترقی، خواجه عبدالله انصاری و حسان
همکاران: ارکستر سمفونیک تهران؛ خوانندگان ارکستر کر ابوای رومانی؛ لوریس چکناوریان (رهبر اجرا در تهران)
زمینه ساخت: ارکسترال و سمفونیک در موسیقی مذهبی
اجزای سمفونی: «قسمت اول: مقدمه»، «قسمت دوم: حرکت کاروان به سوی مکه»، «قسمت سوم: طواف کعبه»، «قسمت چهارم: حرکت کاروان به سوی کربلا»، «قسمت پنجم: تاسوعا»، «قسمت ششم: شب عاشورا | مناجاتنامه خواجه عبدالله انصاری»، قسمت هفتم: روز عاشورا»، «قسمت هشتم – عصر عاشورا (شام غریبان)»
مراحل ساخت: آغاز در سال ۱۳۷۵؛ تحقیق و پژوهش دوساله روی متون ادبی و جمع‌آوری ملودی‌های نوحه‌های عاشورا به منظور گزینش نهایی از ۹ زمینه از قدیمی‌ترین نوحه‌ها؛ دو سال آهنگسازی؛ پایان ساخت در سال ۱۳۷۸
اجرا: اربعین سال ۱۳۸۲ به‌مدت پنج شب در تالار وحدت تهران و تابستان ۱۳۸۴ به دعوت فیلارمونیک اولتانیای رومانی در این کشور به مدت پنج شب
منتشر کننده: انجمن موسیقی ایران و کانون «نی داوود»
