تولد یک خیابان | ندا مهیار

خیابان لاله‌زار در حدفاصل میدان امام خمینی (ره) و خیابان انقلاب اسلامی، محصول تلاش ناصرالدین‌شاه در احداث مدلی ذهنی از خیابان شانزلیزه پاریس است. تصوری که در سفر نخست فرنگستان، ذهن و روح پادشاه را تسخیر کرد و تا جایی پیش رفت که پس از بازگشت دستور احداث آن را صادر نمود.
باغ لاله‌زار، در شمال ارگ، نزدیکترین باغ سلطنتی به شهر تهران بود که به عنوان تفرجگاه اعیان و اشراف مورد استفاده قرار می‌گرفت. محدوده‌‎ای خوش آب و هوا که به ویژه به دلیل گل‌های لاله و درختان کهنسالش معروف بود. به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در خارج از حصار طهماسبی بنا شد تا نه تنها تفرجگاه شاهی در خلال سال‎های پادشاهی فتحعلی شاه تا ناصرالدین شاه باشد، بلکه به عنوان محل اسکان موقت هیئت‎ها، مامورین و سفرای خارجی نیز بتوان از آن استفاده کرد.
فتحعلی شاه قاجار، باغ لاله‌زار را بسیار دوست داشت و در اغلب موارد از ارگ سلطنتی برای گردش و تفرج خارج و به جانب این باغ روانه می‌شد. عمارت دو طبقه این باغ که جهت اسکان میهمانان طراحی و ساخته شده بود تا نیمه سلطنت ناصرالدین شاه بدون تغییر ماند تا اینکه با دستور او تغییراتی در آن ایجاد و یک کلاه‌فرنگی زیبا در شمال عمارت به آن افزوده شد. از جمله مهم‌ترین میهمانان خارجی و بلندمرتبه که در باغ لاله‌زار برای مدتی ساکن شدند می‌توان به ژنرال گاردان، سفیر ناپلئون و نمایندگان دولت بریتانیا و اتریش اشاره کرد.
جانمایی باغ لاله‌زار در موقعیت کنونی شهر تهران به این قرار است. پهنه شرقی باغ به خیابان سعدی، پهنه غربی آن به خیابان لاله‌زار، پهنه جنوبی به خیابان اکباتان و بخش شمالی نیز به خیابان جمهوری اسلامی محدود است. موقعیت کنونی عمارت شاهی در باغ لاله‌زار در جنوب کوچه مهران قرار دارد. عمارت کلاه فرنگی نیز در مرکز محدوده‎ای واقع شده که امروزه بین خیابان لاله‌زار، مجمر، سعید جنوبی و خیابان شهید ترابی گودرزی قرار گرفته است.
باغ لاله‌زار مانند سایر خیابان‌های منشعب از میدان توپخانه سردر کاشی‌کاری شده زیبایی داشت که به هنگام تخریب باغ و گسترش شهر به همراه تعداد دیگری از دروازه‌های داخلی و اصلی شهر از میان رفت.
باغ لاله‌زار، مورد توجه محمدشاه نیز قرار داشت و گزارش‌های متعددی از اطراق شاه در این باغ به ثبت رسیده است. این باغ پس از آنکه محمدشاه قاجار توانست به کمک قائم مقام فراهانی حکومت خود را تثبیت کرده و بر مدعیان تاج و تخت غلبه نماید، از طرف پادشاه به عنوان منزلگاه موقت در اختیار صدراعظم قرار گرفت.
اهمیت باغ لاله‌زار نزد سلطان صاحبقران نیز همچنان حفظ شد. ناصرالدین شاه به امور باغ و رسیدگی به آن اهمیت فراوانی می‌داد. در سال ۱۲۷۲ هجری قمری، به دستور پادشاه نخستین خط تلگراف در تهران، میان باغ و ارگ سلطنتی برقرار شد، همچنین دستور داد تا در قسمتی از باغ مجمع‌الوحوش ناصری ساخته شود. نخستین حیوانات این باغ وحش شامل سه فیل و یک کرگردن، هدایایی بود که سرو جهان برای ناصرالدین شاه از هندوستان فرستاده بود. بعدها در این مکان به ویژه در روزهای تعطیل و عید دسته‌های موزیک و نمایش به اجرای برنامه می‌پرداختند.
با توسعه تهران در عهد ناصری، باغ لاله‌زار به داخل محدوده شهری کشیده شد و جایگاه پیشین خود را به عنوان تفرجگاه بیرون شهری از دست داد. بافت جمعیتی شهر در نتیجه توسعه تهران روز به روز فشرده‌تر می‌شد و شهر در مسیر توسعه ناصری تن به تغییراتی داده بود که تا پیش از آن امکان‌پذیر نبود. همزمان در حوالی باغ لاله‌زار خرده مالکیت‌هایی شکل گرفت و ساخت و سازهایی نیز در آن‎ها اعمال شد. باغ به تدریج ارزش خود را به عنوان یک فضای خصوصی از دست داد و در پیرامون آن شکل متراکم‌تری از سکونت شکل گرفت. شاه که به تازگی از سفر خود به فرنگ بازگشته بود و به الگوی خیابان شانزه‎لیزه پاریس علاقمند شده بود، تصمیم گرفت تا باغ لاله‌زار با چنین کارکردی تغییر کاربری داده و به بافت عمومی شهر اضافه شود. میل شاه به این کار البته دلیل دیگری نیز داشت. دربار ایران می‌بایست برای پرداخت خسارت قرارداد رژی به طرف اروپایی چاره‌اندیشی می‌کرد. این در حالیست که خزانه سلطنتی چنین سرمایه‌ای را در اختیار نداشت. لذا پادشاه برای تحقق هر دو هدف تصمیم گرفت تا باغ لاله‌زار را در معرض فروش بگذارد. در نتیجه این واگذاری، مبلغ ۹۰ هزار تومان عاید دربار شد و در ازای آن بخش مهمی از عرصه باغ به تملک تعداد معدودی از درباریان و اعیان در آمد. از جمله این افراد بایستی به میرزا علی‎اصغر خان اتابک و معین‌التجار بوشهری اشاره نمود که بیش از دیگران به تملک اراضی آزاد شده پرداختند.