پنجره فرصت در حال بسته شدن است | سارا معصومی

بیش از ۵ ماه پس از آغاز به کار دولت سیزدهم در ایران، هنوز تلاش‌ها در پایتخت اتریش برای احیای توافق هسته‌ای میان ایران، ایالات متحده و ۱+۴ ادامه دارد. مذاکرات در دولت جدید از روز هشتم آذرماه با پایان یافتن وقفه‌ای شش ماهه در حالی آغاز شد که تمام اعضای اولیه توافق هسته‌ای مصوب سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴) می‌گویند اراده سیاسی برای بازگشت به اجرای کامل برجام را دارند. اجرای کامل برجام برای ایران به معنای معکوس کردن گام‌های کاهش تعهدات هسته‌ای و بازگرداندن سقف فعالیت‌های هسته‌ای به محدودیت‌های مندرج در متن برجام و برای ایالات متحده به معنای برداشتن تحریم‌هایی است که طبق توافق سال ۲۰۱۵ لغو شده بودند. بازگشت به اجرای برجام به آسانی سخن گفتن از اجرای تعهدات مشخص شده توسط دو طرف نیست. ایالات متحده در دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ از برجام خارج شد و مجموعه‌ای از تحریم‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای را بر ایران تحمیل کرد. رویه دونالد ترامپ در قریب به یک سال گذشته در دولت جو بایدن هم ادامه پیدا کرد و این در حالی بود که بایدن در جریان رقابت‌های انتخاباتی و اعضای کابینه او در یک سال گذشته مرتبا سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه ایران را شکست خورده و خروج از برجام را بزرگ‌ترین اشتباه دولت پیشین ایالات متحده دانسته‌اند. با این وجود، بایدن ترجیح داد سیاست فشار حداکثری علیه ایران را به عنوان اهرمی در مذاکرات احیای برجام حفظ کند. اشتباه استراتژیکی که عملا به گذشت زمان و فاصله گرفتن بیشتر ایران از تعهدات برجامی منتهی شد و امروز تهران و واشنگتن هر دو در نقطه‌ای ایستاده‌اند که بازگشت به کف و سقف تعهدات برجامی برای هیچ‌کدام آسان نیست. تهران و ۱+۴ در شش دور مذاکراتی که از نیمه فروردین تا ۳۱ خرداد سال جاری در وین انجام شد سه کارگروه هسته‌ای، رفع تحریم و ترتیبات اجرایی را تشکیل دادند و در نهایت در پایان دور ششم به گواه مقام‌های روس و همچنین هیات وقت مذاکره کننده ایران، طرفین تا ۹۰٪ کار برای حصول توافق نهایی را پیش بردند. با این وجود در آن مقطع نتیجه مشورت‌های داخلی در تهران حاکی از این بود که بهتر است ادامه مذاکرات به هیات مذاکره کننده جدید در دولت سیزدهم سپرده شود تا شاید بتوان از طرف مقابل در نتیجه چانه زنی‌های جدید امتیاز بیشتری گرفت. پس از آغاز به کار دولت سیزدهم در نیمه مرداد ماه، علی باقری کنی به عنوان معاون سیاسی وزیر خارجه، ریاست هیات مذاکره کننده ایران در وین برای احیای برجام را برعهده گرفت. مسئولیتی که با توجه به مخالفت‌های سرسختانه و انتقادهای تند و تیز باقری کنی از متن برجام در شش سال اخیر از همان ابتدا توجه‌ها را بیش از متن به حاشیه رایزنی‌ها جلب کرد. علی باقری کنی اندکی پس از استقرار در وزارت خارجه رایزنی‌های دو جانبه با اعضای باقی مانده در برجام را آغاز کرد اما تصمیم تهران برای بازگشت به میز مذاکرات چندجانبه در وین تا هشتم آذرماه طول کشید. در ابتدایی‌ترین روزهای آذرماه زمانی که هیات‌های مذاکره کننده ایران، ایالات متحده و ۱+۴ به وین رسیدند پیش‌بینی‌های اولیه به درستی حاکی از این بود که دو طرف برای آشنایی با مواضع یکدیگر و محک زدن دیگری خود را به هتل کوبورگ رسانده‌اند. نخستین مرحله از هفتمین دور مذاکرات وین با اعلام مخالفت سه کشور اروپایی، ایالات متحده و گلایه ضمنی چین و روسیه درباره اصرار ایران بر تغییر پیش‌نویس به دست آمده در دور ششم مذاکرات به پایان رسید. با بازگشت هیات‌های مذاکره کننده به پایتخت‌ها هم تروئیکای اروپایی فرصت همصدایی بیشتر با هیات آمریکایی و هم ایران فرصت همفکری با روسیه و چین را پیدا کرد. آنطور که میخائیل اولیانوف، رئیس هیات مذاکره کننده روسیه اخیرا در مصاحبه با نشریه آمریکایی فارن پالیسی افشا کرده این روسیه و چین بودند که تهران را به عقب‌نشینی از برخی مواضع حداکثری تشویق کردند و در نهایت دومین مرحله از دور هفتم مذاکرات در حالی آغاز شد که مبنای کار پیش‌نویس به دست آمده در دور ششم مذاکرات وین بود با این تفاوت که طرف مقابل پذیرفت برخی از نکات مد نظر هیات مذاکره‌کننده جدید ایران را در داخل پرانتز باز به معنای قابل مذاکره بودن قرار بدهد. در پایان دور هفتم مذاکرات، برآورد ناظران حاکی از آن بود که دو طرف توانسته‌اند تا حدودی از فضای ملتهب نخستین رویارویی هیات مذاکره کننده جدید ایران با تروئیکای اروپایی فاصله گرفته و بر یافتن راه حل‌هایی برای کاستن از اختلاف‌ها متمرکز شوند. تلاقی زمانی پایان دور هفتم مذاکرات وین با سال نو میلادی این شائبه را به وجود آورد که احتمالا دور هشتم مذاکرات به نخستین هفته پس از سال ۲۰۲۲ موکول خواهد شد اما در نهایت هیات‌های مذاکره کننده ایران و ۱+۴ به علاوه ایالات متحده در واپسین روزهای سال ۲۰۲۱ دور هشتم مذاکرات را در هتل کوبورگ کلید زده و با وقفه‌ای سه روزه از روز دوشنبه ۱۳ دی‌ماه رایزنی‌ها برای احیای برجام را ادامه دادند.

هرچند که تعلل دولت سیزدهم در بازگشت به وین و سیاست اولیه تیم مذاکره کننده جدید ایران در اصرار بر تغییر پیش‌نویس در فضای رسانه‌ای و البته تحلیلی مجموعه‌ای از موافقان و مخالفان را گرد هم آورده اما تمرکز بر موضع‌گیری‌ها و مطالبه‌های گفته شده از سوی علی باقری کنی و دیگر مقام‌های درگیر در این پرونده به شمول سخنگوی وزارت خارجه ایران نشان می‌دهد که مطالبه‌های ایران از ابتدای فروردین ماه ۱۴۰۰ و واپسین ماه‌های دولت دوازدهم تا آذرماه و روی کار آمدن دولت سیزدهم تفاوتی نکرده است. تهران همچنان خواهان رفع تحریم‌هایی است که تحمیل آن‌ها اجرای صحیح متن مشخص برجام را زیر سوال برده و البته بر راستی آزمایی لغو این تحریم‌ها هم اصرار دارد. مطالبه دیگر تهران که ۱+۴ می‌گوید آن را به رسمیت می‌شناسد درخواست ضمانتی برای‌عدم تکرار سناریو خروج ایالات متحده از برجام است. هرچند که هیات مذاکره کننده آمریکایی می‌گوید قواعد سیاست داخلی در این کشور به شمول حق و حقوق کنگره دست رئیس جمهور را برای چنین ضمانتی بسته اما تهران به درستی انتظار دارد که مکانیسمی برای حل و فصل این مسئله پیدا شود. اصرار ایران برای دریافت ضمانت در چند واقعیت میدانی ریشه دارد: تهران تجربه خروج دولت آمریکا از برجام را دارد. خروجی که عملا بهره برداری اقتصادی ایران از برجام را بی‌معنا کرد. در چنین شرایطی حتی به فرض موفقیت در احیای برجام در صورت نبود ضمانت کافی، کمپانی‌ها و بانک‌ها نسبت به بازگشت به بازار یا برقراری رابطه تجاری با ایران محتاط خواهند بود و این احتیاط نیز ریشه در تهدیدهایی دارد که این روزها از زبان مخالفان برجام در ساختار سیاسی ایالات متحده به گوش می‌رسد. در آن سوی میدان، ایالات متحده در حالی از اراده برای بازگشت به اجرای برجام سخن می‌گوید که به نظر می‌رسد تیم جو بایدن راهکاری برای پاسخ‌گویی به دو مطالبه اصلی ایران در چنته ندارد. تیم جو بایدن به حفظ تحریم‌هایی که گفته می‌شود به بهانه‌های غیرهسته‌ای بر ایران تحمیل شده اصرار دارد و آن را راهی برای حفظ فشار بر ایران در مسائل غیر برجامی مانند اختلاف بر سر فعالیت‌های منطقه‌ای یا طمع خام مذاکره درباره توانمندی موشکی می‌داند. در حوزه راستی آزمایی نیز براساس آخرین خبرهای رسیده از وین، طرف آمریکایی همچنان با نسخه اجرایی مدنظر ایران برای برداشتن گام بلند نخستین در رفع تحریم و فرصت دادن به تهران برای راستی آزمایی و سپس اجرای تعهدات هسته‌ای مخالف است. البته براساس گفته‌های مقام‌های روسیه و چین به نظر می‌رسد که رسیدن به یک فرمول مشترک در این حوزه به نسبت سایر حوزه‌های مورد اختلاف آسان‌تر باشد و طرفین بتوانند به فرمولی در حوزه ترتیبات اجرایی برسند.
آنچه که حساسیت‌ها نسبت به مذاکرات وین را در این مقطع چه در داخل و چه خارج ایران بیشتر کرده فاکتوری به اسم زمان است. کشورهای عضو برجام در ده روز اخیر از شرب الاجل زمانی سخن گفته‌اند که مخرج زمانی مشترک آن‌ها پایان فوریه ۲۰۲۲ بوده است. هرچند که ایران این قبیل اظهارنظرها را مصداق تعیین ضرب الاجل مصنوعی خوانده اما تیم ایران نیز دستورالعمل صریح رهبری مبنی برعدم فرسایشی شدن مذاکرات را در دست دارد. در حالی که طبق پیش بینی اولیه رسیدن به توافق در سه تا چهار دور نخست مذاکرات میان ایران و ۱+۴ در دولت سیزدهم محتمل به نظر نمی‌رسید همزمان نمی‌توان از پنجره باز زمانی برای احیای برجام سخن گفت. بسیاری از کارشناسان و تحلیل‌گران این حوزه معتقدند که این پنجره تا پایان بهمن ماه نیمه باز باقی خواهد ماند و پس از این بازه زمانی به سختی می‌توان فضای مذاکراتی را برای ادامه سیاست مذاکره برای مذاکره بدون حصول توافق نهایی حفظ کرد. باید دید که تروئیکای اروپایی به علاوه چین و روسیه در مدت زمانی باقی مانده برای نزدیک‌تر کردن دیدگاه‌های ایران و ایالات متحده در مسیر احیای برجام چه ابتکارهای تازه‌ای را روی میز قرار می‌دهند.