در آستانه پنجمین سالگرد درگذشت یکی از بزرگترین چهرههای سیاسی تاریخ معاصر ایران، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی هستیم، درگذشتی که من آن را عروج می‌نامم.
۵ سال تلخ بی‌او گذشت. دراین ۵ سال رنج‌آور بسیار از اوگفته ام. در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها و دیدارهای خصوصی و عمومی در سرتاسرکشور پرسشی که همیشه از من شده این بوده که هاشمی که بود؟ و چه بود؟ و چه گفت و چه کشید؟ دراین نوشتار مختصر برآنم که به برخی از ویژگی‌های این چهره‌ی تاریخی که بعضی به درستی او را امیر کبیر ثانی ایران نامیده اند، اشاراتی داشته باشم.
اول
به نظر من برترین مشخصه شخصیتی اکبر هاشمی واقع‌گری و واقع گرایی او در مواجهه با حوادث و رویدادها بود. به دور از توهم و سطحی نگری و حب و بغض، مساله را می‌شناخت و درباره زوایای آن بسیار می‌اندیشید سپس آن را بیان می‌کرد و راههای مواجهه آن را پیشنهاد می‌کرد. هم از این جهت بود که رهنمون‌ها و رهنمودهایش در داخل وخارج برای بی‌غرضان و اندیشمندان به دقت شنیده می‌شد. بارها در ملاقات‌های خارجی می‌دیدم بزرگان عرصه سیاست و دیپلماسی جهانی از او درباره بعضی مشکلات منطقه و حساس خاورمیانه و جهان اسلام و برخی مشکلات فیمابین ایران و کشورهای اسلامی با اروپا و آمریکا از جمله درباره چگونگی برخورد با مساله تروریسم، داعش و… از او نظر می‌خواستند و او به دقت به پرسش‌هایشان پاسخ می‌داد و حرف‌هایش به دقت شنیده می‌شد.
برهمین اساس برخی از مسولین رده بالای سیاسسی اروپایی و منطقه وقتی به ایران می‌آمدند اصرار داشتند در برنامه‌هایشان ملاقات با هاشمی هم دیده شود و همین موجب حقد و حسد وکینه آن مرد کوچک رفته دچار توهم شد و تلاشی نافرجام در منع مسئولین تشریفات وزارات امورخارجه دولتش در انجام ملاقات‌های شخصیت‌های سیاسی خارجی با وی داشت. مسائل از این دست فراوانند که به سه نمونه از مهمترین آن‌ها اشاره می‌شود:
– فهم درست ضرورت حفظ و تقویت و توسعه رابطه عزتمندانه و صمیمی با عربستان و سایر کشورهای منطقه،
– تاکید جدی برعدم مداخله نظامی و… درامور کشورها
– پیشنهاد به امام درختم جنگ با عراق – پس از دیدن شرارت و جنایت تاریخی بمباران شیمیایی مردم مظلوم حلبچه- در پذیرش قطع نامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد که از سوی او و سایراعضای شورای عالی به امام ارائه گردید و امام با تلخی و اکراه این پیشنهاد را پذیرفت.
دوم
نگاه هاشمی اغلب معطوف به آینده بود. نمونه‌های این مشحصه در زندگی سیاسی او بسیار فراوان هستند. به دو نمونه اشاره می‌شود:
– پیشنهاد به امام که در زمان حیات خود مسائلی از جمله جنگ، رابطه با آمریکا، اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی که بعضی مصوبات مجلس درجهت رفع مشکلات کشور به دلیل مغایرت آن‌ها با شرع و قانون اساسی در شورا رد می‌شد و ایجاد بن بست در این مسأله که شورا و مجلس هرکدام اصرار به اجرای مصوبه و رای خود داشتند که در نهایت منجر به تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام از سوی امام گردید و این بن بست به کلی برداشته شد.
– پیشنهاد و اصرار به تاسیس مترو در دولت مهندس موسوی که منجر به حضور ایشان درجلسه دولت برای توضیح مطلب وتبیین ضرورت راه اندازی متروی تهران گردید و به دلیل مسائل بودجه‌ای و شرایط جنگی با مخالفت بعضی از اعضای هیأت وزیران قرارگرفت ولی هاشمی توانست دولت را به این نتیجه برساند. وی در ادامه این دفاع از ضرورت مساله با توجه به مشکل بزرگ ترافیک در کلان شهر تهران که می‌گفت در آینده مشکل بمراتب بیشتر و بزرگتر می‌شود و درجهت تنویر افکار عمومی موضوع را درنماز جمعه تهران مطرح و در یکی از خظبه‌ها ابعاد و زوایای آن را برشمرد که در رسانه‌ها به خطبه مترو معروف گردید.
جالب‌تر اینکه قبل از انقلاب در سفری به ژاپن و بعضی کشورهای اروپایی از ایستگاه‌های متروی برخی شهرها دیدن و نکاتی از جمله فاصله حرکت قطارهای شهر ی با هم و… را یادداشت کرده بود.
سوم
به جلب مشارکت مادی وغیر مادی مردم توسط دولت‌ها در پیشبرد امور جامعه و عبور از بعضی سدهای مستحکم می‌اندیشید.
دردهه شصت که سد استوار کنکور فراروی نسل جوانی بود که تحصیلات درمقطع متوسطه را به پایان برده و بعضا سال‌هایی از عمر ونشاط جوانی را درحسرت ورود به دانشگاه سپری می‌کرد، پیشنهاد تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی را به امام داد که به حمایت وی منجر و در اردیبهشت ۱۳۶۱ تاسیس شد. با این ابتکار هاشمی و همکارانش اکنون این دانشگاه که یکی از بزرگترین سامانه‌های دانشگاهی در جهان و بزرگترین دانشگاه حضوری در خاورمیانه و ایران است با بیش از چهار صد و سی واحد درسرتاسرکشور وخارج از کشور-در افغانستان و امارات و انگلستان و لبنان – و برخورداری از ده‌ها هزار کادر هیات علمی صدهاهزاردانشجوی درحال تحصیل دارد و میلیون‌ها دانشجو از آن بامدارج علمی فارغ التحصیل شده و درچرخه اموراجرایی ومدیریتی کشور وارد شده اند. نیز با این ابتکار جلوی مهاجرت بسیاری از جوانان به خارج گرفته که منتج به صرفه جویی ارزی بسیاری در نتیجه‌عدم خروج ارز از کشورگردید.
چهارم
اقدامات تاسیسی در دوره تصدی دولت
آقای هاشمی دو دور دولت موسوم به سازندگی تشکیل داد که دراین دو دوره اقدامات تاسیسی بسیاری داشت ازجمله:
– تاسیس روزنامه ایران دربهمن ماه ۱۳۷۳
– تاسیس دفتر امور زنان وخانواده در نهاد ریاست جمهوری در آذرماه سال ۱۳۷۰
– تاسیس دفاتر مناطق محروم در سال ۱۳۶۸ که رییس آن درجلسات دولت هاشمی حضورداشت.
پنجم
منادی مکتب اعتدال
مشخصه هاشمی که دوست و دشمن بر آن اتفاق نظردارند باورمندی عمیق او به روش اعتدال بود. او به دین و مذهب تشیع از این منظر می‌نگریست و مخالف هرگونه تندروی و افراطی‌گری درامور دینی و به تبع آن امور سیاسی و… بود. هاشمی درتعبیرتازه‌ای که ابتکار خود او بود افراط گرایی دینی را در داخل و خارج بمثابه «ویروسی کشنده» می‌دانست که عقلای قوم باید جلوی شیوع آن را بگیرند و با انتشار و گسترش آن مبارزه کنند. او در ترکیب دولت خود جمعی از دو سلیقه رایج کشور را وارد نمود. در سیاست‌های منطقه‌ای هم به تعامل هرچه بهتر و فراگیرتر با کشورهای عربی و اسلامی می‌اندیشید که دراین راستا توانست به توفیقات بسیاری در بهبود روابط سیاسی با عربستان سعودی دست یابد که از نتایج این نزدیکی حمایت عربستان از برگزاری اجلاس سازمان کنفرانس اسلامی در تهران و به ریاست ایران بودکه البته این اتفاق در دولت اصلاحات افتاد.
در همین راستا وقتی شورای نگهبان در یک اقدام نادرست صلاحیت وی را برای ریاست جمهوری احراز ننمود که بازتاب منفی گسترده‌ای در داخل و خارج برای نظام و حاکمیت داشت وی با جلب همراهی سیدمحمدخاتمی رییس جبهه اصلاحات و مشارکت یادگار گرامی امام آیت الله سیدحسن خمینی با حمایت از نامزدی حسن روحانی موجبات پیروزی وی را بر رقبا در رقابتی سخت فراهم نمود که منجر به تشکیل دولت تدبیر و امید گردید که قرار بود بر منهج هاشمی و روش اعتدال ادامه یابد که تا مدتی چنین شد اما به تدریج حسن روحانی و اطرافیان وی به رهنمون‌های هاشمی چندان توجهی نکردند و از اصلاحات فاصله گرفتند.
اکنون که جریان‌هایی نظیر القاعده و طالبان و داعش و النصره با تندروی‌ها و انجام جنایاتی به نام دین موجب بدنامی دین در افکار عمومی جهان شده‌اند اهمیت و ارزش مکتب اعتدال که هاشمی آن را بعنوان نسخه‌ای شفابخش و درمانگر در داخل و خارج فراروی حکومت‌ها و حاکمیت‌ها قرارداد بیش از پیش روشن و آشکارگشته است.
ششم
اهمیت به مساله فلسطین
آقای هاشمی به فلسطین و فلسطینیان عشق می‌ورزید. ترجمه سرنوشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار – تالیف اکرم زعیتر سفیرسابق اردن درایران- دردوران طلبگی وی در سال ۱۳۴۲ که بنا به گفته خودش مقدمه تندی بر آن نوشت، با استقبال اندیشمندان و نخبگان – ازجمله مرحوم دکتر محمدمصدق که براین کتاب یادداشتی نوشت- مواجه گشت و به چاپ‌های مکرر هم رسید و موجب حساسیت وعکس العمل دستگاه امنیتی دربار پهلوی –
ساواک- گردید. هاشمی همواره از مظلومیت فلسطینی‌ها در رنج بود و به بازگشت فلسطینیان آواره به سرزمین آبا و اجدادی‌شان می‌اندیشید و در ملاقات‌های مکرر با سفیر فلسطین در تهران و گروههای جهادی فلسطینی مقیم سوریه و لبنان بر حل مساله فلسطین از طریق مراجعه به آرای عموم ملت و ساکنان فلسطین سخن می‌گفت و براین رو ش تاکید داشت. در دو دوره دولت وی حمایت‌های بسیاری از مبارزات مردم فلسطین وجریان مقاومت لبنان علیه اشغالگران صهیونیست شد. همیشه عکسی از مسجدالاقصی بردیواراتاق مطالعه وی درمنزل نصب بود.
هفتم
ایده وحدت جهان اسلام
هاشمی باورمندی بسیاری به وحدت جهان اسلام وکشورهای اسلامی داشت و با ارائه پیشنهادات در ملاقات‌ها و ایراد سخنرانی‌ها درکنفرانس‌های مکرر سازمان وحدت اسلامی به بیان و شناساندن مشکلات موجود در جهان اسلام می‌پرداخت و تشکیل کمیسیون‌هایی متشکل از علما و اندیشمندان و دولتمردان ایران وسعودی را بعنوان دوکشور بزرگ و تاثیرگذار درمسائل منطقه خاورمیانه و جهان اسلام درجهت رفع این اختلافات تفرقه‌انگیز وکمرشکن در قوام و دوام تمدن‌ها و روابط ملل منطقه مطرح و در مسافرتی به عربستان با پادشاه سعودی توافقات مهمی که منجر به تشکیل ۵ کمیسیون به منظور حل مساله قدس و مسائل فیمابین تشیع وتسنن و. . انجام دادکه در دولت احمدی نژاد این توافق‌ها نادیده گرفته و بایگانی شد هاشمی معتقد بود منطقه باید درآرامش بسر برد و با هر مساله‌ای که مانع از این امر بشود ودوری مردم ودولت‌ها را ازهم موجب گردد بایدمقابله نمود.
هشتم
تعامل گسترده با جهان
هاشمی به رفاه وتوسعه و پیشرفت ملت ایران می‌اندیشید و در این راستا با توجه به اینکه دولتی را با خزانه نسبتا خالی پس از جنگ و با خرابی‌های بسیار ناشی از تهاجمات ارتش بعث عراق به کشور تحویل گرفت درصدد بهبود روابط سیاسی واقتصادی ایران باسایر کشورها بر آمد. وی معتقدبود ایران برای بازسازی خرابی‌های ناشی از ۸ سال جنگ عراق علیه ایران بودجه زیادی نیاز دارد که دراختیار او نیست و این بودجه براحتی با جلب مشارکت‌های کشورهای اروپایی و. . بدست می‌آید. وی دراین راستا به تعامل «برد- برد» با دنیا می‌اندیشید و به همکاری و تعامل با سایرکشورها می‌اندیشید. ایران در دولت وی دراجرای سیاست سازندگی کشور با جلب توان و ظرفیت‌های اقتصادی سایرکشورها به پیشرفت‌های بسیاری در زمینه تاسیس سدها – ازجمله سد بزرگ کرخه درخوزستان- که درجلوگیری از تخریب بیشتر سیل مخرب چند سال گذشته خوزستان نقش حیاتی ایفانمود – وتاسیس پالایشگاه‌ها و ساخت بنادر واسکله‌ها و توسعه تجارت خارجی و گستر ش آموزش عالی و… دست یافت.
نهم
هاشمی تشنه خواندن و دانستنن بود و بسیار می‌شنید و از طرح سوال از دیگران در هر سطحی درجهت افزایش دانسته‌های خود هیچ ابایی نداشت. بیشتر اوقات فراغت او درمنزل به مطالعه می‌گذشت. به تاریخ بسیار علاقه داشت. مطالعات قرآنی چند دهه، وی رابه اندیشمندی برجسته درحوزه تفسیر تبدیل نموده بود. حاصل مطالعات قرآنی او در بیش از ۵۳ جلد «تفسیرراهنما وفرهنگ قرآن» – که خوشبختانه در زمان حیات وی به زبانهای اردو وعربی ترجمه شد نتایج این تلاش‌ها وکاوش‌ها درعرصه قرآن بود. می‌گفت این کار در کنار توفیقی که درجهت ختم جنگ بدست آورد و امام را بدان متقاعد نمود برترین دستاورد زندگی اوست. روزنوشت‌های او از خاطرات روزانه خود سال ۱۳۶۰ تاآخرین روزحیات پربارش در ۱۹ دی۱۳۹۵ – که بزودی خاطرات سال ۱۳۷۸ آن‌ها منتشرمی شود – نشانه اعتقادعمیق او به ثبت تجارب و رویدادهای بزرگان عرصه سیاست ودین درتاریخ یکی از منابع اصلی محققان درعرصه تاریخ معاصربشمار می‌آید. سایرتالیفات وخطبه‌های نماز جمعه تهران ومصاحبه‌های فراوان وسفرنامه‌های وی دردوران‌های مختلف حیات سیاسی‌اش به همت دفتر نشرمعارف که به کمک فرزند ارشدش محسن تاسیس نمود نیز اینگونه اند.
دهم
هاشمی مخالف زهد فروشی بود اما زهد اسلامی را قبول داشت در نفی زهد فروشی به آیه قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده من الطیبات استناد می‌کرد وآیه خذوا زینتکم عند کل مسجد و برهمین اساس لباس مناسب را از مصادیق زینت می‌دانست و می‌گفت نماز جمعه مظهر تجمل است.
برخلاف آنچه بد دلانی وی را فردی اشرافی می‌دانستند اعتنایی به مال دنیا نداشت همان که رهبری درنماز جمعه تهران بر این حقیقت شهادت دادکه پس از انقلاب نه تنها براموال او چیزی افزوده نشد بلکه از دارایی‌های او به تدریج کاسته می‌شد.
در خانه و تربیت فرزند به آزادی فرزندان اهمیت می‌داد و می‌گفت آن‌ها خود باید مسیرزندگی‌شان را انتخاب کنند.
به نقش و ارزش رای زن‌ها درانتخابات و اداره کشور بسیاراهمیت می‌داد و می‌گفت خانم‌ها متوجه قدرت وظرفیت عظیم وگسترده خود نیستند و برخی از محرومیت‌ها و محدودیت‌های حضورشان درعرصه سیاست ومدیریت وقانون‌گذاری در کشور نتیجه همین رویکرد است که آن‌ها بیشتر از خانم‌ها به آقایان رای می‌دهند و باعث محرومیت خود در ورود به این عرصه‌ها می‌شوند.
معتقد بود دراین دوران تلاش وخدمت مبرا از خطا و اشتباه نبوده و هم خدمت وهم خطاداشته است اما چندان در اظهار این مساله اصرار نداشت. می‌گفت اعتقاد دارد تاریخ از او به نیکی یاد خواهد کرد.
هاشمی همچون همه گذشتگان روزی آمد و روزی رفت اما نام نیکی از خود به جای گذاشت. تاریخ ومردم ایران از او همیشه بخاطر تلاش‌هایی که برای اعتلای ایران واسلام کرد و در این راه ازخود گذشتگی‌های بسیار نمود و قبل و بعد از انقلاب تا مرز شهادت رفت به نیکی یاد خواهند کرد.
این نوشته کوتاه، اندک ادای دین من، که در ۵ سال آخر عمرش افتخار همراهی وی را بعنوان مشاور داشتم به خدمات بی‌شمار اوست.
یادش همیشه گرامی خواهد بود
