زلزله عظیم ترکیه در کنار زلزله خوی و دیگر نقاط نزدیک ایران، یک زنگ خطر جدی از سوی طبیعت است به این معنا که بحران از آنچه فکر می‌کنید به شما نزدیکتر است. بحرانی که با مداخله نابجای انسان در طبیعت، تجاوز به حریم رود و کوه و دریا، عدم رعایت ایمنی در اجرای قوانین ساخت‌وساز و سایر موارد مشابه، می‌تواند کلانشهرهای ایران را گرفتار تخریب ساختمان‌ها و مرگ انسان‌ها کند.
مصرف بی‌رویه آب و استفاده از منابع زیرزمینی که باعث سست شدن زمین‌ها و فرونشست شده و کلانشهرهایی مانند تهران را در معرض خطر جدی قرار داده است. نتیجتا حادثه‌ی ترکیه صرفا مختص همسایگان ما نیست و می‌تواند در ایران نیز اتفاق بیفتد.
جهت بررسی موضوع فوق گفتگو کردیم با مهدی قمشی استاد دانشکده مهندسی آب که در ادامه مشروح آنرا می‌خوانیم:
زلزله ترکیه به باور برخی کارشناسان نتیجه رفتار نادرست اردوغان با محیط زیست این کشور است. شایع است که اردوغان سد ایلیسیو را با نیت تهدید آبی ایران و عراق ساخت و آب عظیمی را از مناطق بالادست در یک نقطه جمع کرد، این مسئله باعث فشار شدید به زمین و ایجاد زلزله‌ای عظیم شد. تا جایی‌که ناچار به بازگشایی آب سد شدند. بنظر شما تجمیع آب در یک نقطه و سدسازی‌های ترکیه تا چه حد در بروز بحران فعلی نقش داشته است؟
بطور کلی ما در کشور ما نیز این تجربه بود که هر کجا سد می‌سازند، در مناطق اطراف سدها مقداری زمین لرزه زیاد می‌شود و آن هم بخاطر این است که مخزنی که لایه‌ها و گسل‌هایی که آب نداشته است آبدار می‌شود و وضعیت زمین آن منطقه را دچار عدم تعادل می‌کند. اما زمین‌لرزه‌هایی که در اطراف سدها صورت می‌گیرد زمین‌لرزه‌های خفیفی است و ممکن است در سال اول وجود داشته باشد بعد هم حالت تعادلی خود را پیدا می‌کند و دیگر رخ نمی‌دهد و حالت پایدار پیدا می‌کند.
اما بعید است در رابطه با این زلزله که اینگونه مناطق گسترده‌ای را پوشش داده ارتباطی به سدسازی داشته باشد. از نظر ساخت سد چنین مشکلی در دنیا تا به حال سابقه نداشته است. البته این سد خیلی عظیم است و نزدیک ۴۸ میلیارد مترمکعب آب می‌گیرد که به اندازه کل سدهای موجود در ایران است و جزء ۵ سد بزرگ دنیاست. ولی با این وجود باز هم بعید است چنین زلزله‌ای را مسببش سد ایلیسیو یا سد آتاتورک باشد.
در ایران این وضعیت به چه شکل است؟ آیا بحران آب و کاهش سفره‌های آب زیرزمینی، می‌تواند منجر به یک زلزله حتی کوچک در تهران و دیگر کلانشهرهای پرمصرف آبی بشود؟
در تهران و همانطور استان البرز و استان قم ما بحرانی‌ترین مناطق را از نظر آب قابل دسترس داریم و فشار به منابع آب زیرزمینی خیلی زیاد شده است. در حقیقت لایه‌ها از آب تهی شده‌اند ولی باز هم این‌ها سبب تحریک عمده در گسل‌ها نمی‌شود. ما از نظر آب‌های زیرزمینی و برداشت‌ها، درگیر فرونشست می‌شویم که در استان اصفهان و همدان و یزد و فارس هم شاهد آن هستیم. یعنی لایه‌های خاک متراکم می‌شود و فرونشست زمین در این مناطق و دشت‌هایی که آب‌های زیرزمینی است، رخ می‌دهد. ولی تهی شدن لایه‌های زمین از آب منجر به زلزله عظیم ۷ ریشتری نمی‌شود.
فرونشست چه اشکالاتی برای کلانشهرها به وجود می‌آورد؟
فرونشست سبب اشکالاتی خواهد شد ولی نه به این صورتی که در زلزله ترکیه و سوریه شاهد بودیم. فرونشست یعنی زمینی که تراکم آن یک اندازه مختصر بوده، ممکن است چند سال دیگر ۲۰ متر نشست کرده باشد. فرونشست یک روند طولانی است و در لحظه احساس نمی‌شود. البته ممکن است صدمات و خطراتی ایجاد کند ولی اینطور نیست که منجر به زلزله‌ای مانند ترکیه شود.
با این وجود، سست شدن زمین در اثر فرونشست و خشک شدن لایه‌های آبی تا چه حد می‌تواند در کنار یک زلزله، به افزایش شدت زلزله و بحران پس از آن تاثیر بگذارد؟
بله ممکن است ارتباط داشته باشد چون وقتی لایه‌های خاک از آب خالی می‌شوند، آمدن زلزله سبب تحریک برای فرونشست هم محتمل می‌شود. یعنی خود زمین‌لرزه اگر اتفاق بیفتد و ما استعداد فرونشست هم داشته باشیم، همزمان فرونشست دیده می‌شود و به وسعت زیاد رخ می‌دهد، چون زلزله فرونشست را تحریک می‌کند. فرونشست الان در اصفهان و اطراف تهران و فلات مرکزی ایران زیادتر است، یعنی نقاطی که بیش از حد از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند.
نکته آخر
ما داریم بیش از حد آب‌های زیرزمینی را مصرف می‌کنیم و این فرونشست کار دست کشور می‌دهد.
یک جایی باید مسیر تغییر کند، ما از دولت‌های مختلف انتظار این را داریم که تغییر روندی را در مدیریت منابع آب شاهد باشیم اما فشار روز به روز بیشتر می‌شود و مشکلات آب‌های زیرزمینی هر روز خطر بیشتری درست می‌کند. امیدوارم این تغییر نگاه مدیریتی بر آب ایجاد شود تا ما مقداری شرایط را بهبود ببخشیم. در هر صورت وضعیت در زمینه افت آب‌های زیرزمینی جدیست و شاید اولین کشور جهان در این زمینه باشیم. تاکنون ۵۰ میلیارد مترمکعب از آب‌های استراتژیک را مصرف کرده‌ایم. ما اگر استفاده از تمام آب‌های زیرزمینی را متوقف کنیم ۷ سال طول می‌کشد تا آب‌های زیرزمینی به سطح تعادلی خود برسند. این یک فاجعه است …
