محمدجواد حقشناس در گفتوگو با خبرنگار میراثآریا، با تبیین جایگاه راهبردی شب یلدا در نظام آیینی و فرهنگی ایران، این آیین دیرپا را «نقطه اتصال پاییزِ شکرگزاری به زمستانِ روشنایی و سپس به بهارِ زایش و نوزایی» توصیف کرد و افزود: یلدا نه یک رخداد منفرد، بلکه حلقهای معناگر در پیوستار جشنهای ایرانی است که منطق زیست فرهنگی ایرانیان را در نسبت با طبیعت و زمان آشکار میسازد.
وی با اشاره به ریشههای یلدای ایرانی در آیین مهر، خاطرنشان کرد: یلدا پلی فرهنگی میان مهرگان، سده و نوروز است؛ پلی که نشان میدهد فرهنگ ایرانی، فرهنگی گسسته و مقطعی نیست، بلکه جریانی پیوسته، زنده و معنامحور است که همه فصلهای زندگی را به رسمیت میشناسد.
این استاد دانشگاه با استناد به بیت مشهور حافظ «صحبتِ حُکام، ظلمتِ شبِ یلداست/ نور ز خورشید جوی، بو که برآید» گفت: همانگونه که حافظ یادآور میشود، ایرانیان از دیرباز آموختهاند که بلندترین شب سال را نه با هراس، بلکه با معنا پشت سر بگذارند. یلدا جشن تاریکی نیست؛ جشن آگاهی از پایان تاریکی و ایمان به آغاز روشنایی است.
حقشناس گردهمآمدن خانوادهها، شبنشینیها و گفتوگوهای یلدایی را پاسخی فرهنگی به سرما و سیاهی دانست و افزود: این آیین بهجای انزوا، همدلی و باهمبودن را برمیگزیند و از همین رو، یلدا بیش از آنکه جشنی فردی باشد، آیینی اجتماعپایه و خانوادهمحور است که سرمایه اجتماعی را بازتولید میکند.
وی ریشههای یلدا را در پیوند ژرف انسان ایرانی با طبیعت و آگاهی او از گردش زمان جستوجو کرد و گفت: یلدا لحظهای نمادین در تقویم طبیعی است؛ جایی که پس از طولانیترین شب، مسیر روشنایی آغاز میشود. این درک نمادین از جهان، قرنها پیش از صورتبندیهای فلسفی و علمی، در آیینهای ایرانی متجلی شده است. یلدا جشن صبوری، انتظار و پذیرش چرخه زندگی است.
این پیشکسوت فرهنگ و رسانه، لایههای معنایی یلدا را در سه رویکرد بنیادین تبیین کرد و ادامه داد: در نخستین رویکرد، یلدا نماد غلبه نور بر تاریکی است؛ روشنبودن خانهها، گرمای جمع و حضور دیگران، ترجمان اجتماعی این باور کهن است که هیچ شبی، هرچند بلند، ماندگار نیست. پیامی ساده اما عمیق که در جهان پراضطراب امروز، معنایی دوچندان مییابد.
به گفته حقشناس، در رویکرد دوم، یلدا شب حکمت و روایت است؛ شبی که حافظخوانی، شاهنامهخوانی، قصهگویی و گفتوگوی میان نسلها، آن را به مجالی برای انتقال خرد تاریخی بدل میکند.
وی تاکید کرد: شبنشینیهای یلدایی صرفاً برای سرگرمی نیستند، بلکه بستری برای آموزش غیررسمی، بازگویی تجربهها و پیوند دوباره نسلها فراهم میکنند. یلدا، شب کلام و اندیشه است.
او در تبیین رویکرد سوم، یلدا را آیین شکرگذاری و زندگی دانست و گفت: نمادهای یلدایی همچون انار و هندوانه، نشانههای فرهنگیاند. انار با دانههای فراوانش نماد برکت، زایش و همبستگی و هندوانه یادگار گرمای تابستان در دل زمستان است. این نمادها، فرهنگ قدرشناسی، قناعت و شادیهای اصیل را یادآوری میکنند.
حقشناس با اشاره به ثبتجهانی آیین یلدا در فهرست میراثفرهنگی ناملموس یونسکو تصریح کرد: این ثبت بهرسمیتشناختن سهم فرهنگ ایرانی در میراث مشترک بشری است. یلدا امروز پیامی فراتر از مرزهای ایران دارد؛ پیام گفتوگو، همدلی، صلح و امید.
وی در پایان تاکید کرد: برای ایرانیان، یلدا یادآور تداوم تاریخی و پیوند با ریشههاست. این آیین در گذر قرنها نه بهعنوان رسمی تحمیلی، بلکه بهعنوان انتخابی جمعی و آگاهانه زنده مانده است. یلدا به ما میآموزد چگونه در بلندترین شبها، شاد زیستن، خوب اندیشیدن و باهم مهربان ماندن را پاس بداریم.
