آثار تاریخی نوشته‌دار مانند سکه، مهر، نسخه خطی، سند، اشیای مختلف، سنگ قبر و کتیبۀ بناهای تاریخی یکی‌از مهمترین و معتبرترین منابع پژوهشی در مورد تاریخ و فرهنگ هر منطقه به شمار می‌آیند. کتیبه و نوشتار همواره مورد توجه ویژۀ حاکمان و مردمان بوده است و دراین میان کتیبه بنایی مهمترین سند برای تاریخ معماری و تعیین هویت یک بنا در شکل‌گیری یک تمدن محسوب می‌شود، بنابراین باید گفت به‌همین‌دلیل نیز جزو اولین عناصری است که ممکن است توسط فاتحان یا مخالفان حذف و نابود شود.
در دوران اسلامی کتیبه‌های بنایی از لحاظ کیفی و محتوایی به دلایلی از بسامد بسیار بیشتری نسبت به گذشته برخورداراند و از مهمترین این دلایل باید گفت:
ـ بدون شک، قدسی‌ترین هنر اسلامی، خوشنویسی و کتیبه‌نگاری است. نقشی که شمایل‌نگاری، نقاشی و مجسمه‌سازی برای عینیت بخشیدن به کلام‌الهی در معماری مسیحی ایفا می‌کند، کتیبه و خوشنویسی نیز در معماری‌اسلامی ایفا می‌کند. زیرا به‌دلیل کراهت و منع برخی هنرهای تصویری، در برهه‌ای از تاریخ دوران اسلامی، خوشنویسی این نقش را برعهده می‌گیرد و عطف به آن، زمینۀ پیدایش و تنوع خطوط و هنرهای تزئینی پس‌از اسلام فراهم می‌شود.
ـ فتوحات اسلامی و ساخت بناهای مختلف مانند مسجد، خانقاه، مقبره، تکایا و مدارس دینی با معماری اسلامی یکی دیگر از دلایل رونق کتیبه در این دوران است.
ـ نهایتاً دلایل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مانند تاکید بر شناسنامه‌دار کردن بنا با کتیبه‌های بلاغی و اخلاقی برای تبلیغ دین با بهره‌بردن از متن و یا ترجمۀ آیات، روایات، اذکار و اشعار را می‌توان یادآوری کرد.
مسجد جمعه (جامع) هرات
نویسنده؛ با هدف بررسی و مستندسازی کتیبه‌های فارسی در جهان به سه‌قاره آسیا، اروپا و آفریقا عزیمت و میراث مشترک ایران و کشورهای مختلف را شناسایی و شناسنامه‌ای برای هریک از آن‌ها تهیه می‌کند. در زمستان امسال با کمک دکتر خالق‌نیا، رئیس محترم خانه فرهنگ هرات، از شهر تاریخی و بسیار ارزشمند هرات بازدیدی داشتم و بناهای تاریخی آن را از نزدیک بررسی کردم. در این میان، مردم فرهنگ‌دوست و مدیران محترم حوزه فرهنگ در هرات، حمایت بسیاری برای شناسایی و دسترسی به آثار مختلف را فراهم کردند.
همچنین گفت‌وگوهای موثری با معماران، کاشیکاران، خوشنویسان انجام دادم و مقالات و کتاب‌های زیادی تهیه و با خود به ایران آوردم.
مسجد جمعه (جامع) هرات را باید گالری هنرهای اسلامی نامید. مجموعه‌ای از کاشیکاری، آجرکاری، سنگکاری، گچکاری و بسیاری دیگر از هنرهای اسلامی. این مسجد مانند بسیاری از مسجدهای قدیمی به معابد ادیان پیش‌از خود ارتباط داده می‌شود و دلایلی مبنی بر وجود آتشکده و عبادتگاه آریائیان در مکان اولیه این مسجد ارائه شده است.
بنا به منابع مختلف، علت گسترش مسجد به شکل امروزی آن‌را به دانشمند بزرگ اهل ری، امام فخر رازی (۶۰۶-۵۴۴ ق) منتسب کرده‌اند آنچنان‌که بر سنگ مزار ایشان در شهر هرات نیز به این موضوع اشاره شده است.
بخشی از متن سنگ‌مزار امام فخر‌رازی درباره مسجد جمعه (جامع) هرات:
[…] در زمان سلطان المسلمین سلطان غیاث‌الدین در هرات ترقی نموده و سلطانِ مشارالیه مسجد آدینه را به اسم شافعیه به جهت امام بنا فرموده هر روز جمعه به نصیحت مسلمانان مشغول می‌شده و کمالات او فوق‌الحصر و البیان است.
اما شکل اصلی مسجد که امروز برجای مانده است، پس‌از بارها و بارها تغییر و بازسازی در دوره‌های مختلف و متاثر از سبک‌های مختلف شکل گرفته است.
در بدو ورود به محوطه مسجد، آنچه بسیار خودنمایی می‌کند وجود کتیبه‌ها و تزئینات معماری زیبایی است که اکثراً دارای هویت و شکل مستقلی است.
از مهمترین نکته‌های کتیبه‌های فارسی در مساجد و دیگر بناهای اسلامی استفاده از مضامین دینی و عرفانی در قالب اشعار فارسی است که مسجد جمعه (جامع) هرات نیز از این موضوع مستثنی نیست.
کتیبه‌های بسیاری از شعرای بزرگ فارسی همچون سعدی، جامی، سنایی، ابوسعید، امیرخسرو دهلوی، عطار نیشابوری وجود دارد که با تزئینات اسلیمی و رنگ فیروزه‌ای و برخی‌از رنگ‌ها که برخی‌از آن‌ها خاص هرات است، مزین شده است.
