عاشورا دهمین روز ماه محرم سال هجری قمری است. شهرت این روز به حادثه کربلا و شهادت جانگداز امام حسین (ع) و هفتاد و دو تن از یاران و خانواده گرامی ایشان باز می‌گردد. وسعت و عمق این حادثه در طول تاریخ سینه به سینه زنده مانده است، چراکه ماهیت آن یک رویداد ساده نیست. در جهان در طی سال‌ها و قرن‌های گذشته کشتارهای بسیار تلخی رخ داده، اما سؤالی که پیش می‌آید این است که ماهیت این حادثه چیست و حامل چه پیامی بوده است که این‌چنین هر ساله داغ آن تازه می‌شود و در قالب آیین‌های فرهنگی بازتولید می‌شود.
آیین‌های عاشورایی با پیام قداست و اهمیت واقعه رخ‌داده در کربلا در طی سالیان شکل‌گرفته و در میان شیعیان بسیار مورد تکریم است و ابعاد اجتماعی، فرهنگی، دینی، سیاسی بسیار گسترده‌ای دارد. روایت عاشورا به‌مثابه یک روایت حماسی و اسطوره‌ای، رکن مرکزی فرهنگ شیعه است. هر فرهنگی برای انتقال باورها و معانی بنیادی خود، نیازمند نظام خاصی است که این معانی را در بستری از تقدس، به ذهن مخاطبان و کنش‌های آن‌ها انتقال بدهد و این انتقال در بستر آیینی آن فرهنگ انجام می‌گیرد. طی سال‌ها این حادثه در قالب آیین‌ها و سنت‌ها باز توصیف‌شده و سینه به سینه در رفتارها، کنش‌ها، نمادها و نشانه‌ها در هر دوره‌ای روایت شده است.
آیین‌های عزاداری محرم که به‌طور سنتی، ماه محرم و صفر و گاهی تا دهه اول ماه ربیع‌الاول را در بر می‌گیرد، از لحاظ فرهنگی و اجتماعی با مجموعه‌ای از مجالس عزاداری همراه بوده که به اشکال گوناگون مانند دسته‌های زنجیرزنی، مجالس روضه‌خوانی، سینه‌زنی و سفره‌های نذری برگزار می‌شده است. درواقع، اجرای آیین عزاداری عاشورا به‌صورت منظم، در طول قرون متمادی گذشته، به‌منظور حفظ و نگهداری یکسری مفاهیم و ارزش‌های دینی صورت گرفته است که در اصل، برای انتقال به جامعه شیعه و در مسیر نیرومند ساختن آن برای مقابله با دشواری‌های زندگی اجتماعی و غلبه بر دشمنان، نوعی محرک عمل محسوب می‌شده است و همواره، امامان شیعه نیز بر اجرای آن تأکید کرده‌اند. این آیین همواره، زمینه‌ساز و محرک بسیاری از تحولات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی در جوامع شیعه بوده است. البته این کار به‌واسطه قدرت این آیین در ایجاد ایمان و احساس دینی قوی و شدید در بین مؤمنان عزادار میسر شده است.
آیین‌های عاشورایی تنوع بسیاری دارد. این آیین با گویش‌ها و فرهنگ‌های مختلف مزین شده است و هرساله در زمان مشخصی بازنمایی می‌شوند. تعدادی از آیین‌های عاشورایی مانند: «هفت کلکله» در شب عاشورا و زاری قبل از سپیده روز عاشورا در لاهیجان، «چاق چاقو» در سپیده‌دم عاشورا در سامان چهارمحال و بختیاری، «علم برداری» در نیشابور، «نخل گردانی» در سبزوار، «گل مالی» در خرم‌آباد، «چایینه» در ایلام، «یزله خوانی» در بوشهر، «چک چکو» (چارچو گردانی) در استهبان استان فارس، «شاطری جزن» در دامغان، «جوش‌زنی» در رفسنجان، «چهل منبرون» در کرمان، «مشعل‌گردانی» در شهر ری، «شبیه‌سازی آتش زدن خیمه‌ها» در مازندران، «پرده‌خوانی» در بجنورد خراسان، «شبیه‌خوانی» در نائین، «خیمه‌کوبی» در کاشان، «پولکه گردانی» در آذربایجان شرقی، «کرنا نوازی» یا «درازنای» و «لال پله» (آیینی زنانه) در گیلان، «قفل زنی و کرپ‌زنی» در آستارا و لنگرود، «شیر و کتل» در میناب بندرعباس، «قمه‌زنی» در گیلان، آذربایجان، اردبیل و در جای‌جای کشور انجام می‌شود.
گاه پیام عاشورا، پیامی صریح است و گاه ضمنی. این پیام‌های صریح و ضمنی می‌تواند از تصویر، پرده نقاشی شده از واقعه عاشورا، یا دکورهایی که امروزه در میادین و اماکن قدسی چیده می‌شود دریافت شود. گاهی نیز با مرثیه‌سرایی و مقتل خوانی (توصیف احساسی و عاطفی واقعه) همراه است. اما برخی از نشانه‌ها و نمادها به‌طور ضمنی پیام‌رسان هستند و با پیوستن به باقی اجزاء خوانایی می‌یابند، پیام ضمنی در حقیقت آموزه‌هایی است که ماهیت واقعه بر آن استوار است. عاشورا مهم‌ترین آیین معنادار در ایران با توجه به بسترهای فرهنگی در هر نقطه‌ای از سرزمین ایران نمودهای ویژه‌ای یافته است. آیین‌های عاشورایی به عنوان مجموعه کنش‌های معنادار که با هدف تقویت دین‌داری و مذهب اجرا می‌شود، حامل آموزه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و دینی است. بدنه مفهومی آیین‌ها بخشی از تاریخ شفاهی و مستندات و مکتوباتی است که از گذشته به یادگار مانده است. در این میان بروز و نمایش آن به عنوان شیوه بازتولید و استمرار یک رویداد و واقعه به طرق مختلف صورت می‌گیرد؛ نماد و نشانه‌ها ابزاری می‌شوند برای بیان و روایت واقعه برای کنشگران با نقش‌آفرینی خودشان؛ در این فرآیند انتظام و ساختاری در سیر زمان شکل گرفته که این انتظام قدرت با هدف نفوذ و تأثیرگذاری بیشتر بوده است تا پیام‌های واقعه‌ای چون عاشورا به نسل‌های آینده منتقل شود.
بر کسی پوشیده نیست خطابه‌های زنی مانند زینب (س) در تداوم و ماندگاری عاشورا نقشی حیاتی داشته است.
