زمانی‌که برای نخستین‌بار از اسناد دیپلماسی وزارت امورخارجه درسال ۱۳۹۶ استفاده کردم، تا سال ۱۴۰۲ هر روز و حتی در روزهای مرگبار فراگیری کرونا درجهان، بی‌هیچ وقفه‌ای با مراجعه به اداره اسناد وزارت‌امورخارجه به کارحرفه‌ای روزنامه‌نگاری و پژوهشی‌ام ادامه دادم تا به امروز که روزهای پُرتلاطم تیرماه ۱۴۰۳ را پشت‌سر می‌گذرانیم.
درنهایت امر با استخراج، مطالعه و بررسی خطی و در امتداد زمان اسناد سه‌دوره قاجار، پهلوی‌اول و پهلوی‌دوم تا سال ۱۳۴۶شمسی، به برخی‌از منابع اطلاعاتی برای مطالعات پژوهشی ارزشمند کنونی دست پیدا کردم تا امروز بتوانیم بخشی‌از آن‌ها را برای مخاطبین تخصصی و عمومی رسانه‌ای کنیم.
البته نه به روش و سبک، مطالعات و بررسی خطی در امتداد زمان در رسانه مکتوب. چراکه این روش و سبک فقط می‌تواند در کتاب‌های‌تخصصی که مرجعی برای ادامه تحقیقات دقیق‌تر و تخصصی‌تر است، کاربرد داشته باشد. بنابراین، دراین‌جا لازم است تا ابتدا به‌شیوه تحقیقات تک‌برگی اسناد که نیاز مبرم به بازگشایی شرایط و تحولات تاریخی عصر خود دارند، باهمه نشیب‌وفرازهای ملی و بین‌المللی که وجود داشته است، به تاثیرات آن رویدادهای اسنادی – تاریخی که در سیرتاریخی همچنان تداوم داشته و برخی‌اوقات همچنان تداوم دارند؛ خوب، بد یا حتی خنثی، اندکی مورد بازبینی قرار گیرند. سپس در ادامه روند تحقیقات بعدی، باتوجه به تحولات عصر جدید، این اسناد دیپلماسی می‌تواند مورد پردازش علمی – تحلیلی پژوهشگران دانشگاهی و دستگاه‌های اجرایی کشور برای ارائه راه‌حلی برای برون‌رفت از معضلات روز جامعه مورد استفاده بهینه قرار گیرد.
اکنون این روش از روزنامه‌نگاری‌تخصصی را درحالی پس‌از وقفه‌ای بیش‌از پنج‌دهه سبک تخصصی استادان به‌نام دانش تاریخ، علم‌سیاست و روابط‌بین‌الملل که نمونه آثار آنان در مجله «بررسی‌های تاریخی» دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی قابل مشاهده و مطالعه است، باردیگر از نو در سال ۱۴۰۳ شمسی آغاز می‌کنیم که برای نخستین‌بار در ویژه‌نامه نوروزی «شکوه هرات»، به قلم استاد محمود افشار پرداختیم. اکنون در تداوم این مسیر آگاهی‌جمعی در عرصه مطبوعات مکتوب، می‌خواهیم اندکی ژرف‌تر، علمی‌تر و البته با دیدگاه تحلیلی به‌تاریخ مشروطیت در ایران بپردازیم.
چرا که آگاهی بخشیدن جمعی؛ وظیفه نخست مطبوعات و رسانه‌های‌جمعی است حتی اگر بتوانیم چراغی کم‌سوء و راهگشا برای نسل امروز و آیندگان در پیوند با تجربه‌های اسنادی–تاریخی بنیانگذاران و گذشتگان تاثیرگذار خود باشیم.
ازهمین‌روی، دراین شماره از هفته‌نامه «نیم‌روز»، از آقایان فریدون مجلسی و محسن روحی‌صفت که از دیپلمات‌های پیشین وزارت‌امورخارجه هستند، دعوت کردیم تا دراین مسیر تازه و سخت؛ ما را یاری رسانند. آنان نیز مانند همیشه با مهربانی و خوش‌قلبی این دعوت را پذیرفتند تا در کار گروهی و مشترک به مطالعه و بررسی اسناد دیپلماسی دوره مشروطیت البته درحد منابع اندکی که در اختیار داشتیم، دست به طرحی‌نو بزنیم که همیشه قدردان محبت و زحمت‌های این بزرگواران هستیم. دراین‌جا، لازم است از آقای محمدجواد حق‌شناس، مدیرمسئول و صاحب امتیاز هفته‌نامه «نیم‌روز» قدردانی کنم که با فراهم‌کردن شرایط مناسب برای پردازش، چاپ و انتشار اسناد دیپلماسی وزارت امورخارجه؛ روزنه‌ای نو را به‌روی حقیقت جهان دیروز تا امروز ایران گشوده‌اند و در همراهی که با اینجانب دارند، توانسته‌ام از دانش و مهارت دانشگاهی – روزنامه‌نگاری ایشان برای رفع بسیاری از ایرادات قلم خودم، جهت بهتر شدن کیفیت کار، بهره‌های فراوان ببرم.
براین اساس، دراین شماره از ویژه‌نامه مشروطیت هفته‌نامه «نیم‌روز» تلاش داریم تا با بهره‌بردن از فعالیت‌های علمی – فرهنگی زنده‌یاد استاد خانبابا بیانی که بنیانگذار مرکز اسناد وزارت امورخارجه بودند و به‌هنگام مطالعه چندین‌ساله اسنادی، نام و امضاء ایشان را بر بسیاری از آثار مشاهده کردم، پیوندی با اسناد و گزارش‌های مأموران سیاسی در دو دوره پادشاهی محمدعلی‌شاه و احمدشاه قاجار درعصر مشروطیت ایران برقرار کنیم. همچنین دراین ویژه‌نامه به سند دوبرگی از گزارش دانشجوی اعزامی به فرانسه با امضاء «شاگرد دولتی» پرداخته می‌شود که خبر از فرستادن سالانه ۳۰نفر از محصلین به خارج از کشور برای تحصیل علوم روز دنیا و در عصر مشروطیت می‌دهد تا رسیدن به سندی از روزنامه اطلاعات که چگونه دانشجویان آموزش دیده عصر مشروطیت توانستند به نامدارترین چهره‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و البته اثرگذار در عصر حکومت پهلوی تبدیل شوند.
بنابراین، دو یادداشت اسنادی -تاریخی حاضر دراین ویژه‌نامه را با تیترهای «ترور نافرجام محمدعلی‌شاه پس‌از شهادت ملک‌المتکلمین» که در پایان مقاله وزین سرکار خانم دکتر شیرین بیانی چاپ و منتشر شده و همچنین یادداشت «نُخبگانی ماندگار از جنس وفاداری و عشق به وطن» که در بخش اسناد دیپلماسی منتشر شده را به پاس همه آنچه از میراث همیشه ماندگار استاد نامدار خانبابا بیانی به‌هنگام کار روی اسناد وزارت امورخارجه آموخته‌ام و اکنون با قلم روزنامه‌نگاری پژوهشی در حوزه دیپلماسی به‌نگارش در آورده‌ام؛ و چیزی نیست جزء ایران‌دوستی و عشق به‌وطن در همه ذرات وجودی بنیانگذار گروه تاریخ دانشکده تاریخ دانشگاه تهران، بنیانگذار مرکز اسناد وزارت امورخارجه و بنیانگذار کتابخانه ملی و… که یادگاری دیرپا و ماندگار را برای همه نسل‌های ایران فراهم و بستر مناسبی را برای کوشش‌های آیندگان خود جهت ساختن ایرانی سرافراز انجام داده‌اند، به رسم فرهنگ معنوی ایرانیان تقدیم به خانواده فرهنگی استاد خانبابا بیانی می‌کنم.
چراکه به درستی و نیکی آموخته‌ام که فقط با اندیشه، مطالعه و پژوهش برای رسیدن به خِرد و آگاهی‌جمعی از درون تاریک‌ترین و ناشناخته‌ترین دوران تاریخ است که بشر همیشه مغرور به نداشته‌ها و ندانستن‌هایش، درنهایت امر می‌تواند براین حقیقت پژوهش‌گری و روزنامه‌نگاری ازنوع توجه به درمان درد به‌وقت بیماری، ایمان بیآورد که همه باهم برای گذر از پرتگاه فصل سرد زمستان، نوید دهنده تولدی دیگر در بهار «وطن یعنی همین‌جا یعنی ایران» باشیم؛ همان‌طور که زنده‌یاد علیرضا شجاع‌پور، دیپلمات‌پیشین، شاعر و حافظ‌شناس و شاهنامه‌پژوه ایرانی از سالیان پیش به سرایش این وطن‌دوستی همت گماشته و برای همه دوران‌ها می‌سرآید: «وطن یعنی گذشته، حال، فردا تمامِ سهمِ یک ملت ز دنیا»
* نویسنده، پژوهشگر و روزنامه‌نگاری دیپلماسی
