هویت ایرانی، گلی کمیاب و نادر که نیاز به باغبانی دارد.این هویتِ رنگارنگ و ریشه‌دار، مثل باغی است که همزمان هم باید از ریشه‌هایش محافظت کرد و هم به شاخه‌های جوانش فرصت رشد داد. هویت ایرانی، گلی است که ریشه در خاک هزاران ساله ی تاریخ دارد و شکوفه‌هایش بوی فرهنگ و اندیشه می‌دهد. این گلِ همیشه‌بهار، در بادهای تغییر زمانه، هم ریشه‌هایش را محکم نگه داشته و هم با هر نسیم تازه‌ای، رنگ و بویی نو به خود می‌گیرد. اینکه هویت ملی چیست شاید محل مناقشه باشد و شاید مکاتب فکری گوناگون آن را با نگرش خود تحلیل کنند. شاید برخی آن را ذاتی و تغییر ناپذیر و برخی برای آن ماهیتی سیال قائل باشند اما هویت ملی به عنوان یکی از بنیادی‌ترین عناصر شکل‌دهنده به حیات جمعی ملت‌ها، همواره در کانون توجه اندیشمندان و پژوهشگران علوم اجتماعی قرار داشته است. این مفهوم پیچیده و چندبعدی، نه تنها بازتابی از گذشته مشترک یک ملت است، بلکه در بستر تحولات اجتماعی و تعاملات فرهنگی معنا می‌یابد.
هویت ملی به احساس تعلق جمعی به یک ملت اشاره دارد که از طریق عوامل گوناگون از جمله: اشتراکات تاریخی (مانند روایت‌های ملی، جنگ‌ها، اسطوره‌ها)، فرهنگ مشترک (زبان، دین، هنر، آداب و رسوم)، سرزمین و نمادهای ملی (پرچم، سرود، مرزهای جغرافیایی)، سیاست‌های هویتی (نظام آموزشی، رسانه‌ها، گفتمان‌های رسمی). این هویت هم عینی (قابل مشاهده در مناسک ملی) و هم ذهنی (برداشت افراد از ملیت خود) است.
پیر بوردیو هویت را محصول سرمایه‌های مختلف می‌داند که در میدان‌های اجتماعی مبادله می‌شوند: سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، شبکه‌های خانوادگی، روابط قومی، و پیوندهای مذهبی، سرمایه نمادین.
مثلاً چفیه در گفتمان انقلاب اسلامی به نماد مقاومت ملی تبدیل شد، اما برای نسل جوان ممکن است بار معنایی متفاوتی داشته باشد.
در جهان امروز که فرآیندهای جهانی‌شدن و تحولات فناورانه، مرزهای هویتی را با چالش‌های بی‌سابقه‌ای مواجه ساخته، واکاوی نظری و تجربی این مفهوم از اهمیت مضاعفی برخوردار شده است. در این میان، ایران به عنوان کشوری با پیشینه تمدنی چند هزارساله و تجربه مدرنیته خاص خود، نمونه‌ای بارز از تعامل و گاه تقابل میان عناصر سنتی و مدرن در شکل‌گیری هویت ملی است.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد بسیاری از ما ایرانیان امروز، درست مثل همان جوانی هستیم که صبح با دیوان حافظ چای می‌نوشد، ظهرش را با موسیقی پاپ می‌گذراند و شب در کنار خانواده به مراسم مذهبی می‌رود. این تنوع، نه یک بیماری که نشانه‌ی زنده بودن فرهنگ ماست.
اما این باغ فرهنگی نیاز به باغبانی دارد: آبیاری ریشه‌های تاریخی، هرس شاخه‌های خشکیده‌ی گذشته و پرورش جوانه‌های تازه. راز این باغبانی چیست؟
همان‌طور که پژوهشگران می‌گویند، کلید کار در «آموزش» و «گفت‌وگو» است. وقتی نسل‌ها با هم حرف بزنند، وقتی مدرسه‌ها هم شعر سعدی یاد بدهند هم تفکر انتقادی، آن وقت است که این باغ هم سبز می‌ماند هم پربار می‌شود. هویت ملی ایرانی، تاروپودی است استوار و درعین‌حال ظریف که در بستر تاریخ هزاران‌ساله این سرزمین بافته شده است. این هویت، همچون رودخانه‌ای خروشان است که از دل کوهستان‌های تاریخ باستانی ایران سرچشمه می‌گیرد، در دشت‌های پهناور تمدن اسلامی جریان می‌یابد و به دریای پهناور جهان معاصر می‌ریزد. آنچه امروز به عنوان هویت ایرانی می‌شناسیم، حاصل گفت‌وگوی پیوسته میان سنت و نوآوری، ثبات و تحول، و همچنین تعامل میان عناصر بومی و جهانی است.
درک این هویت چندلایه نیازمند نگاهی همه‌جانبه و ژرف‌نگر است. از یک سو، باید به سراغ سنگ‌نبشته‌های تخت‌جمشید رفت و فلسفه مدیریتی هخامنشیان را درک کرد که چگونه توانستند بزرگ‌ترین امپراتوری چندفرهنگی عصر خود را اداره کنند. از سوی دیگر، باید در دیوان حافظ غور کرد و دریافت که چگونه یک شاعر توانسته است در قالب غزل، تمام پیچیدگی‌های روح ایرانی را به تصویر بکشد. این همان هویتی است که هم در معماری مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان تجلی یافته و هم در ورزش‌های پهلوانی زورخانه‌ها متبلور شده است.
هویت ایرانی در طول تاریخ، آزمون‌های سخت بسیاری را پشت سر گذاشته است. از تهاجم اسکندر تا یورش مغولان، از جنگ‌های جهانی تا انقلاب اسلامی،از جنگ هشت ساله تا نبرد دوازده روزه، هرکدام به نوعی این هویت را به چالش کشیده‌اند. اما نکته شگفت‌انگیز اینجاست که به جای تضعیف، هر بار این هویت غنی‌تر و پخته‌تر شده است. مانند بوته گلی که در آتش، محکم‌تر و درخشان‌تر می‌شود.
منابع
- Bourdieu, P. (1986). The Forms of Capital. In J. Richardson (Ed.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education (pp. 241-258). Greenwood.
- Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and Crisis. W. W. Norton & Company.
- Anderson, B. (1983). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Verso.
- Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age. Polity Press.
- Hall, S. (1996). Who Needs Identity? In S. Hall & P. du Gay (Eds.), Questions of Cultural Identity (pp. 1-17). Sage.
* دکتری جامعه شناسی
