کتاب‌های تاریخ ادبیات مبین آن است که از زمان پیدایش شعر در میان فارسی‌زبانان تا سده‌های اخیر وظیفۀ شاعرپروری به دوش دربارها بوده است. این دربار پادشاهان و امرا بود که با حمایت از شاعر و پذیرفتنش در دربار و بخشیدن صله به او زمینۀ تعالی و تکامل شعرش را فراهم می‌کرد؛ چنانکه در میان شعرای کلاسیک افرادی که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم رابطه با پادشاهان و امرا نداشته باشند، تعدادشان بسیار کم است. تاریخ ادبیات مبین آن است که هرگاه دربار بیشتر از شعرا و نویسنده‌ها حمایت می‌کرده، در آن دوره ادبیات از شکوفایی بیشتری برخوردار بوده و آثار ادبی بیشتری تولید می‌شده است. همچنین هرگاه دربار و امرا به شعر علاقه نشان نمی‌دادند و مسائل دیگر مورد توجهشان بوده است، آثار ادبی از بالندگی لازم برخوردار نبوده است.
امروزه نهادهای ادبی بیش‌از گذشته در شاعرپروری سمت‌وسودهی به وضعیت تولیدات نوشتاری سهیم‌اند. از گذشته‌ها شعرا و نویسندگان در یک فضای مشخص به‌منظور بحث پیرامون ادبیات جمع می‌شدند، گاه این همنشینی‌ها در خانه شعرا و نویسندگان صورت می‌گرفته است گاه هم در مکانی مشخص. اما صورت‌رسمی چنین نشست‌هایی با تأسیس انجمن ادبی هرات در کشور ما شکل گرفته است.
هرقدر نهادهای ادبی افراد قوی‌تری را در بدنۀ خود داشته باشند و دارای خط ومشی و استراتیژی منظم‌تری باشند، اثرگذاری آن بر وضعیت‌ادبی بیشتر خواهد بود. در ادامه به برخی‌از جلسات ادبی که از آغاز دهۀ هشتاد تاکنون در هرات فعالیت داشتند، می‌پردازم.
- انجمن ادبی هرات
انجمن ادبی هرات اولین نهاد ادبی رسمی در کشور است که در سال ۱۳۰۹ خورشیدی تأسیس شد. در این دو دهه مرحوم محمدمسعود رجایی، ولیشاه بهره و دکتر محمد داوود منیر ریاست این نهاد را به دوش داشتند. این نهاد ادبی در این دو دهه پیوسته جلسات هفته‌وار آن دایر بوده و مأمن و محل آشنایی شعرای تازه‌کار با ادبیات و گفتمان‌های ادبی بوده است. جلسات نقد کتاب که هرازگاهی توسط این نهاد برگزار می‌شود، باعث زنده‌ماندن پدیدۀ نقد و انگیزه‌بخشی برای نقدنویسی بوده است. همچنین توسط نقدنوشته‌هایی که در این نشست‌ها به خوانش گرفته می‌شد، مخاطبان با زوایا، معایب و محاسن آثار تازه منتشر شده بهتر آشنا می‌شدند. گاه آفرینندگان این کتاب‌ها پس‌از خوانش این نقدنوشته‌ها به نکات راه‌گشا و کلیدی دست می‌یافتند که خالی‌از لطف نبوده‌است. برگزاری‌کارگاه آموزش‌فنون سرایش‌شعر، داستان‌نویسی و تقدیر از فرهنگیان و چهره‌های برجستۀ هنری از فعالیتهای دیگر این نهاد بوده است. انجمن‌ادبی برای حمایت از شعرا برخی‌از کتاب‌های شعر را ازطریق انتشارات انجمن‌ادبی به چاپ رسانده است.
- خانۀ ادبیات جوان
درسال ۱۳۸۵ برخی‌از شعرای هرات تصمیم گرفتند یک حلقۀ ادبی تشکیل دهند تا به‌طور مشخص روی شعر مدرن کار کنند. جلسات هفته‌وار خوانش و نقد شعر دایر می‌کردند. در رأس این جلسه نقیب آروین قرار داشت. اعضای برجستۀ آن عبارت بودند از مسعود حسن‌زاده، سمیه رامش، فریدون آژند و… این جلسه یک‌سال فعالیت داشت. چند مجموعۀ شعر و داستان هم از این مجموعه منتشر شده است.
- نقد سیمرغ
جلسۀ نقد سیمرغ از طرف نهاد مدنی-فرهنگی آرمان‌شهر برگزار می‌شد. مسئول این جلسه آقای روح‌الامین امینی بود. نقد سیمرغ نشستهای هفته‌واری از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ در روزهای دوشنبه برگزار می‌کرد که شعرا به خوانش و نقد آثار هم‌دیگر و بحث پیرامون ادبیات می‌پرداختند. جایزۀ بین‌المللی صلح سیمرغ، برگزاری، نشستهای گفت‌وگو پلی میان نخبگان و شهروندان، چاپ دوصد هزار جلد کتاب و جشنوارۀ بین‌المللی فیلم زنان – هرات از دستاوردهای دیگر بنیاد آرمان‌شهر بوده است.
- بنیاد نواندیشان
بنیاد مدنی نواندیشان به ابتکار جمعی‌از فعالین مدنی و فرهنگی هرات درصدد کارهای مدنی، اجتماعی و فرهنگی در سال ۱۳۸۹ خورشیدی تأسیس شد.
بخش وسیعی از فعالیتهای این نهاد بر محور فرهنگ، ادبیات و همچنین فعالیتهای اجتماعی، مدنی، دادخواهی برای حقوق زنان، ایجاد فضایی برای طرح گفت‌وگوهای مختلف، چاپ کتاب، مجله، دایرکردن دوره‌های کتابخوانی، ایجاد اولین خانۀ فیلم زنان تحت نام (سکانس اول) بوده است.
این نهاد چندین کنفرانس‌بین‌المللی و نمایشگاه طی سال‌های فعالیتش در هرات برگزار کرد. تقدیر از چهره‌های ادبی و فرهنگی و برگزاری‌جلسات نقدکتاب از فعالیتهای دیگر این نهاد بوده است.
فعالیتهای بنیاد نواندیشان تا سال ۱۳۹۸ ادامه داشته است. در تمام سال‌های فعالیت این نهاد ریاست آن به دوش بانو سمیه رامش بوده است. «نگرش» نام گاه‌نامه‌ای است که از سوی این نهاد منتشر می‌شده است.
- فرهنگسرای بزرگ استاد بهره
آقای بهره در ۱۳۹۸ «فرهنگسرای بزرگ بهره» را برای انجام کارهای ادبی و فرهنگی تأسیس کردند که تابه‌حال چندین اثر از آدرس این نهاد چاپ و رونمایی شده است. جلسات کتابخوانی بانوان و همچنین بزم شعر هفته‌وار از دیگر فعالیتهای این نهاد بوده است.
- سایر جلسات و نهادهای ادبی هرات
برخی جلسات ادبی دیگر هم در این شهر برگزار می‌شده است که یادی از آن‌ها در این‌جا خالی‌از لطف نیست. در نیمۀ اول دهۀ هشتاد استاد «سعادت ملوک‌تابش» مسئول جلسات «انجمن ناظم هروی» بودند و درس‌گفتارهایی در مورد مثنوی و همچنین درس‌گفتارهایی در مورد «صد میدان»، «خواجه عبدالله انصاری» برای علاقه‌مندان ارائه می‌کردند که جوانان با اشتراک در این جلسات با زوایای آثار و اندیشه‌های این بزرگان ادب کلاسیک آشنا می‌شدند. همچنین «ولیشاه بهره» جلسات «بیدل‌خوانی» را در «انجمن ادبی هرات» دایر می‌کردند و به شرح پیچیدگی‌های زبانی و نکات عرفانی غزلیات این شاعر می‌پرداختند. انتشارات «آن» با نقد و رونمایی آثاری که توسط این انتشارات چاپ می‌شد، زمینۀ تولید برخی نقدنوشته‌ها را فراهم کرد. جلسات «انجمن قلم» به مدیریت «آصف رحمانی»، «جلسۀ بایسنغر» به مدیریت «خلیل‌الله افضلی» و جلسۀ «واج» به مدیریت «جاوید نبی‌زاده» از دیگر نهادها و جلساتی است که در زمینۀ ادبیات فعالیت داشتند.
- نشریه‌های ادبی
نشریه‌های ادبی از سازه‌های مؤثری هستند که می‌توانند در رونق بازار کتاب و شکوفایی ادبیات نقش برجسته‌ای داشته باشند. در اوایل دهۀ هشتاد با حضور نیروهای خارجی در افغانستان، سرمایۀ مالی وافری در کشور سرازیر شد و روند پروژه‌گیری رواج یافت. رواج پروژه‌ها پول‌گزافی را به جیب عده‌ای سرازیر کرد؛ اما مزیت و فایدۀ چندانی نداشت و کمتر کسی کارهای اساسی و بنیادینی در زمینۀ فرهنگی انجام داد که ماندگار و ارزشمند باشد.
از دورۀ مشروطه که روزنامه‌ها و نشریه‌های‌چاپی در کشور رواج یافت، نشریه‌های ادبی نقش فراوانی در تجدید حیات اندیشه‌ها و رشد ادبی داشتند و بازتاب‌دهندۀ دیدگاه‌ها، اندیشه‌ها و تحولات‌تازه در ادبیات بودند. در واقع نشریه‌های ادبی و فرهنگی قادر بودند که به صدای‌رسا و تریبون روشن‌فکران و فرهنگیان تبدیل شوند و خواسته‌های آن‌ها را انعکاس دهند و به‌نحوی افسار جریان‌های ادبی را به‌دست گیرند و آن‌ها را هدایت‌کنند که متأسفانه ما در این دو دهه چنین نشریه‌هایی را تجربه نکردیم و این فقدان از خالی‌گاه‌هایی بوده که لطمۀ آشکاری به ادبیات ما وارد کرده است.
نشریه‌های ادبی در این سال‌ها وضعیت پویا و تأثیرگذاری نداشتند؛ علاوه بر این که سایت‌ها و صفحات اجتماعی و در مجموع توسعۀ تکنولوژی ارتباطی نشریه‌های چاپی را کم رونق ساخت، تمویل‌کنندگانی قوی که دلسوزانه و مسئولانه در این زمینه سرمایه‌گذاری کنند، وجود نداشت. به این ترتیب در دهۀ نود نسبت به دهۀ قبل، ما شاهد کاهش چشمگیر مجلات ادبی بودیم که پیامدهای منفی آن در زمینۀ نقد، پژوهش حتی نثر اهل‌قلم این دهه به وضوح محسوس و هویدا است.
نشریه‌های متعددی چون «ادامه‌ای از صفحۀ قبل»، «دبیر»، «چهارشنبه‌ها»، «از نو» طی این دو دهه آغاز به فعالیت کردند؛ ولی به‌دلایل متعدد اغلب یک تا دو شماره بیشتر نتوانستند منتشر کنند.
«تا ساغری باقیست»، نشریۀ «کانون جوانان دانشگاه ادبیات» بود که در سال ۱۳۸۵ تأسیس شد و تا اواسط نیمۀ اول دهۀ نود به‌طور مرتب چاپ می‌شد. مسئولیت آن به دوش دانشجویان دانشکدۀ ادبیات بود. همچنین مطالب آن توسط دانشجویان تحریر می‌شد.
جا دارد از نشریۀ «پالون» اولین نشریۀ طنز در هرات که مدیر مسئول و صاحب امتیاز آن «غلام حیدر اسیر هروی» است نیز یادی بکنم. این نشریه در سال ۱۳۸۴ تأسیس و ۱۵ شماره از آن منتشر شده است. طنزهایی که دراین نشریه منتشر می‌شد، بیشتر جنبۀ سیاسی ـ اجتماعی داشت. در این وادی جنگ‌زدۀ خالی از شادی و نوشته‌های انتقادی، غنیمتی بود که متأسفانه عمر چندانی نداشت. در ادامه به چند نشریه که تمرکزشان بر روی ادبیات بوده و فعالیت بیشتری داشتند، می‌پردازم:
- اورنگ هشتم
فصل‌نامۀ اورنگ هشتم که توسط انجمن‌ادبی هرات منتشر می‌شد، یکی‌از قدیمی‌ترین نشریه‌های این شهر است که در آن مقالاتی از نویسندگان جوان و پیشکسوت در زمینه‌های مختلف ادبی به چاپ می‌رسیده است. همچنین بخشی‌از آن به شعر و داستان اختصاص داشته که تازه‌ترین کارهای شعرا و داستان‌نویسان در آن بازتاب می‌یافته است. در نیمۀ اول دهۀ هشتاد به‌طور مرتب این نشریه چاپ می‌شد؛ اما در نیمۀ دوم این دهه چند شمارۀ معدود منتشر شده است. در دهۀ نود تنها یک شماره در بهار ۱۳۹۳ ه. ش. لباس اوراق به تن کرده و به دلایل گوناگون در ادامۀ این دهه این نشریه فعالیتی نداشته است.
- نگرش
یکی‌از نشریه‌های دیگری که در زمینۀ مباحث ادبی و فرهنگی منتشر شده است، فصل‌نامۀ نگرش است. صاحب‌امتیاز این نشریه «بنیاد فرهنگی- اجتماعی نواندیشان» بود، مدیر مسئول آن «جاوید نورزاد» و سردبیرش «سمیه رامش» بوده است.
دست‌اندرکاران نگرش تلاش می‌کردند بیشتر مطالبی که توسط جوانان در زمینۀ ادبیات معاصر نوشته می‌شد را چاپ کنند. این نشریه در سال ۱۳۹۰ تأسیس و تا ۱۳۹۲ فعالیت داشت. شش شماره از نگرش منتشر شده است و فعلاً این نشریه فعالیتی ندارد.
- شمیره
از دیگر نشریه‌های این دوره «فصل‌نامۀ ادبی- هنری شمیره» است که در سال ۱۳۹۹ آغاز به کار کرد. مدیرمسئول آن خانم «محبوبه تیموری» و سردبیرش «احمد بهراد» هستند. چاپ این نشریه در برهۀ زمانی که نشریه‌های چاپی داشت به فراموشی سپرده می‌شد و برعکس کشورهای دیگر، نشریۀ مجازی جدی هم نداشتیم، اتفاق نیک و فرخنده‌ای بود. چون نوشتن و تولید متن در میان نویسندگان خیلی کم‌رنگ شده بود. این نشریه انگیزۀ نوشتن و پژوهش را در خیلی از کسانی که دستی در نوشتن داشتند، ایجاد کرد. از این فصلنامه تا به حال پانزده شماره منتشر شده است. هر شماره علاوه بر طرح مباحث مربوط به نقد شعر، داستان، چاپ سروده‌های شعرای جوان به بررسی آثار یکی از شعرا یا داستان‌نویسان پیشکسوت و معرفی یکی از شعرای جوان اختصاص یافته است.
- نامه بایسنغر
نامه بایسنغر از تولیدات مؤسسه پژوهشی بایسنغر در هرات است که با مدیرمسئولی و سردبیری «خلیل الله افضلی» منتشر می‌شود محورهای این نشریه را بررسی تاریخ ادبیات، هنر، وضعیت اجتماعی هرات و خراسان کهن تشکیل می‌دهد. این نشریه به صورت سالنامه منتشر می‌شود و تا کنون سه شمارۀ آن نشر شده است.
- دیار دارا
«دیار دارا»، فصلنامه ادبی و تاریخی و هنری است. این فصلنامه توسط «نشر جوان» در هرات منتشر می‌شود. مدیرمسئول و سردبیر آن «احمد بهراد» است و تاکنون ۱۲ شماره از این نشریه منتشر شده است.
و سخن آخر اینکه باید از یاد نبرد که یکی از مراکز فرهنگی برجسته در افغانستان که روزگاری به حیث پایتخت فرهنگی و تمدنی منطقه یاد می‌شده، هرات است. انتظار می‌رود که نهادهای ادبی این دیار با برنامه‌ریزی هدفمندانه به صورت مسئولانه و دلسوزانه در راستای کشف و پرورش استعدادهای تازه و همچنین غنامندتر شدن فرهنگ و ادبیاتی بالنده و شکوفا تلاش کنند.
- شاعر، منتقد ادبی و استاد دانشگاه کهکشان شرق
