آموزش و پرورش، به عنوان یکی از اصلی‌ترین نهادهای اجتماعی، نقشی بنیادین در شکل‌گیری شخصیت، نگرش‌ها و هویت افراد دارد. یکی از مهم‌ترین وظایف این نهاد، انتقال فرهنگ، ارزش‌ها و باورهای ملی به نسل‌های آینده است. در این مسیر، آموزش و پرورش می‌تواند به‌عنوان عامل انسجام اجتماعی و تقویت‌کننده هویت ملی عمل کند. در سال‌های اخیر، سند ۲۰۳۰ یونسکو به عنوان نقشه راهی جهانی برای توسعه پایدار، توجه ویژه‌ای به آموزش و عدالت آموزشی داشته است. با این حال، پیاده‌سازی این سند در کشورهای مختلف از جمله ایران، با چالش‌ها و نقدهایی همراه بوده است که نیاز به آسیب‌شناسی دقیق دارد.
نقش آموزش و پرورش در هویت ملی
هویت ملی مفهومی پیچیده است که از عناصر مختلفی مانند تاریخ، زبان، دین، آداب و رسوم، ارزش‌ها و نمادهای ملی تشکیل می‌شود. آموزش و پرورش می‌تواند با طراحی محتوای آموزشی مناسب، تقویت مهارت‌های تفکر انتقادی و ایجاد حس تعلق به کشور، در تقویت این عناصر مؤثر واقع شود. از طریق برنامه‌های درسی، فعالیت‌های فوق‌برنامه، کتاب‌های درسی و تربیت معلمان متعهد، نظام آموزشی می‌تواند زمینه‌ساز پرورش نسل‌هایی باشد که به هویت ملی خود آگاه‌اند و نسبت به آن احساس مسئولیت دارند.
در شرایط جهانی‌شدن و گسترش رسانه‌ها و فناوری‌های ارتباطی، خطر تضعیف هویت ملی به دلیل نفوذ فرهنگ‌های بیگانه بیشتر احساس می‌شود. در چنین شرایطی، آموزش و پرورش باید هوشمندانه عمل کند و ضمن حفظ ارتباطات جهانی، به تقویت بنیان‌های فرهنگی و هویتی ملی بپردازد.
سند ۲۰۳۰ و جایگاه آموزش
سند ۲۰۳۰ سازمان ملل متحد، در قالب «اهداف توسعه پایدار» (SDGs)، دارای ۱۷ هدف اصلی و ۱۶۹ زیرهدف است. یکی از مهم‌ترین اهداف این سند، هدف چهارم آن یعنی «تضمین آموزش باکیفیت، فراگیر و برابر و ترویج فرصت‌های یادگیری مادام‌العمر برای همه» است.
در این چارچوب، سند ۲۰۳۰ بر اصولی چون عدالت آموزشی، برابری جنسیتی، آموزش حقوق بشر، تربیت شهروند جهانی و توجه به محیط‌زیست تأکید دارد. این سند تلاش دارد تا آموزش را به ابزاری برای ایجاد جامعه‌ای عادلانه‌تر، صلح‌آمیزتر و پایدارتر تبدیل کند.
نقدها و چالش‌های سند ۲۰۳۰ در ایران
با وجود اهداف ظاهراً مثبت سند ۲۰۳۰، اجرای آن در ایران با انتقاداتی جدی مواجه شد. منتقدان معتقدند این سند با مبانی فرهنگی، دینی و ارزشی جامعه ایرانی همخوانی ندارد و ممکن است در بلندمدت منجر به تضعیف هویت ملی و دینی شود. برخی از موارد مطرح‌شده در نقد این سند عبارت‌اند از:
- ناسازگاری فرهنگی: اصول و ارزش‌های حاکم بر سند ۲۰۳۰ عمدتاً برگرفته از نگاه غربی به توسعه و انسان‌شناسی است. این نگاه در مواردی با فرهنگ اسلامی-ایرانی تعارض دارد، به ویژه در موضوعاتی چون آموزش جنسی، سبک زندگی، یا جنسیت.
- نفی استقلال تصمیم‌گیری ملی: اجرای بی‌چون و چرای اسناد بین‌المللی ممکن است استقلال نظام آموزشی کشور را خدشه‌دار کند و زمینه دخالت‌های خارجی را فراهم آورد.
- ابهام در مفاهیم و اهداف: بسیاری از مفاهیم به‌کاررفته در سند، تعاریف روشنی ندارند و قابل تفسیر به شیوه‌های مختلف هستند. این ابهامات می‌توانند در فرآیند اجرا، سوءبرداشت‌هایی ایجاد کنند.
- کم‌توجهی به هویت ملی و دینی: با وجود تأکید سند بر هویت فرهنگی، در عمل کمتر به هویت‌های خاص کشورها بها داده می‌شود و بیشتر تأکید بر ایجاد نوعی «هویت جهانی» است که ممکن است موجب از خودبیگانگی فرهنگی شود.
راهکارها و پیشنهادات
برای استفاده بهینه از ظرفیت‌های جهانی در توسعه آموزشی، بدون آسیب به هویت ملی، پیشنهاد می‌شود:
- بومی‌سازی اسناد بین‌المللی: هرگونه سند جهانی باید پس از بررسی کارشناسی و تطبیق با فرهنگ، ارزش‌ها و نیازهای ملی، بومی‌سازی شود.
- تقویت محتوای آموزشی بومی: آموزش تاریخ، ادبیات، زبان و دستاوردهای فرهنگی ایران باید در برنامه درسی تقویت شود تا دانش‌آموزان پیوند عمیق‌تری با میراث خود بیابند.
- افزایش آگاهی معلمان و مدیران: آموزش دهندگان باید با مفاهیم هویت ملی، سند ۲۰۳۰ و چالش‌های آن آشنا شوند تا بتوانند آموزش متعادل‌تری ارائه دهند.
- گفت‌وگوهای فرهنگی داخلی: به جای موضع‌گیری‌های صرفاً سیاسی، لازم است زمینه گفت‌وگوی علمی، فرهنگی و اجتماعی درباره اسناد بین‌المللی فراهم شود تا جامعه بتواند آگاهانه‌تر تصمیم بگیرد.
نتیجه‌گیری
آموزش و پرورش نه تنها وظیفه انتقال دانش را بر عهده دارد، بلکه نقش اساسی در شکل‌گیری هویت ملی ایفا می‌کند. در جهان پیچیده و متحول امروز، نظام آموزشی باید بتواند تعادلی میان تعامل جهانی و حفظ هویت ملی برقرار کند.
سند ۲۰۳۰، اگرچه حاوی اهداف مثبتی است، اما اجرای آن بدون بومی‌سازی و توجه به زمینه‌های فرهنگی کشور، می‌تواند تهدیدی برای انسجام و هویت فرهنگی جامعه باشد. بنابراین، توجه به آسیب‌شناسی این سند و اصلاح روندهای آموزشی بر اساس نیازهای بومی، ضرورتی انکارناپذیر است.
* کارشناس آموزش و پرورش
