ندا مهیار : دارالفنون

یکی از مهم‌ترین برنامه‌های میرزا تقی‌خان امیرکبیر در آغاز صدارتش ساخت مرکزی برای آموزش نیروی متخصص در زمینه‌های گوناگون بود. کمبودی که او در تمام سال‌های عمر خود با آن مواجهه شده بود و آن را دلیل اصلی عقب‌ماندگی ایران می‌دانست. امیرکبیر برای آماده شدن این مدرسه از هیچ کوششی فروگذار نبود. در تهیه محل ساختمان و نقشه آن مشارکت جدی نمود. میرزارضاخان مهندس تبریزی که امیرکبیر او را از دوران عباس میرزا می‌شناخت را مامور کرد تا ساختمان جدید را طراحی کند. میرزا رضا یکی از پنج محصلی بود که برای تحصیل به لندن اعزام شده بود. او در طراحی خود، عمارت سربازخانه ولیچ بریتانیا را مدنظر قرار داد. با آماده شدن نقشه و تایید آن توسط پادشاه و صدراعظم، از اواخر سال ۱۲۲۹، محمدتقی معمارباشی ساخت آن را آغاز کرد و موفق شد در فاز نخست بخش شرقی بنا را در طول یک سال برای بهره‌برداری آماده کند. اگرچه میرزا تقی‌خان هیچ‌گاه این فرصت را پیدا نکرد تا در آئین افتتاح مدرسه‌ای که بنیان آن را گذاشته بود شرکت کند.
مدرسه دارالفنون یا نظامیه، روز یکشنبه ششم دی ۱۲۳۰ با حضور ناصرالدین شاه، میرزا آقاخان نوری (صدراعظم) و گروهی از دانشمندان و معلمین ایرانی و اروپایی به صورت رسمی گشایش یافت. کمتر از دو هفته بعد از این ماجرا، دستور قتل امیرکبیر صادر شد و او در بیستم دی ‌ماه در حمام فین کاشان در خون خود فرو رفت.
مدرسه در ابتدای فعالیت خود ۳۰ دانش آموز داشت. ترکیبی از معلمان اتریشی که به دعوت امیرکبیر به ایران آمده بودند با استادان ایرانی وظیفه داشتند تا محتوای علمی مدرسه را تدوین و تدریس کنند. در بدو فعالیت مدرسه یاکوب ادوارد پولاک (طب)، فوکتی (طبیعیات و داروسازی)، چارنوتا (معدن و کانی‌شناسی)، زاتی (ریاضیات و هندسه)، کرشیش (توپخانه)، آلفرد بارون دی گومنس (پیاده‌نظام)، نمیرو (سواره‌نظام)، ریشارد (زبان فرانسه) و میرزاملکم‌خان (زبان فرانسه و جغرافیا، حساب، هندسه عام و لگاریتم) از معلمان دارالفنون بودند. بعدها و با اعتراض سفارت بریتانیا، چند استاد ایتالیایی، فرانسوی و آلمانی نیز به این گروه افزوده شد. انتخاب اتریشی‌ها از جانب امیر به این دلیل بود تا نگذارد امور مدرسه با سیاست‌های فرانسوی یا بریتانیایی‌ اداره شود. از مهم‌ترین اساتید دارالفنون علاوه بر فهرست ذکر شده، می‌توان به ژوزف تولوزان (طب)، رژ (طب)، گالی (جراحی)، دانتان (تاریخ طبیعی)، لومر (موسیقی)، المر (شیمی)، کاپیتان زانتی (مهندسی و هندسه)، داوید (مهندسی و هندسه)، یوهان لوئیس شلیمر (طب، بیماری‌های جلدی و تشریح)، ژول ریشار (زبان فرانسه)، یوسف ریشار (زبان فرانسه)، متراتسو (نظام، پیاده‌نظام و تکتیک آرایش لشکر)، کلوکه (طب و جراحی)، بدیع‌اله واجد سمیعی (ریاضی)، عبدالغفار نجم‌الدوله (ریاضی)، عبدالرزاق بغایری (مهندسی و ریاضی)، شیخ محمد صالح اصفهانی (فارسی و عربی)، محمودخان شیمی(چشم پزشکی)، میرزا علی‌اکبرخان مصورالسلطان (نقاشی)، میرزا احمد طبیب کاشانی (طب سنتی)، میرزا عبدالوهاب(طب سنتی)، میرزا کاظم محلاتی(طب سنتی)، میرزا ابوالقاسم نایینی(طب سنتی)، میرزا سید علی(طب سنتی) و … اشاره نمود.
ساخت مدرسه همزمان با تحصیل دانش‌آموزان تا حدود یک سال دیگر ادامه یافت. پس از آن نیز بخش‎های جدیدی به مدرسه اضافه شد، از جمله در سال ۱۲۶۵، نیرالملوک که وزارت علوم را در اختیار داشت، با خرید و تخریب خانه‌های ساکنان ضلع جنوبی مدرسه مکانی برای اجرای تئاتر ساخت. همچنین در اصلی مدرسه را به خیابان ناصریه انتقال داد و ورودی خیابان باب همایون را مسدود کرد.
در طرح میرزا رضا تبریزی، مدرسه از یک حیاط مرکزی با حوض میانی و فضای سبز تشکیل شده بود. کف حیاط نیز با آجرهای قزاقی فرش شده بود تا حیاط چشم انداز زیبایی پیدا کند. پیرامون حیاط مرکزی، پنجاه کلاس و اتاق مربعی شکل تعبیه شده بود. هر یک از این اتاق‌ها علاوه بر تزئینات گچ‌بری و نقاشی، سایبان و ایوان مخصوص خود را داشت. در مجموع در چهار طرف حیاط ایوان‌های منسجم با سایه‌بان افراشته به چشم می‌آمد. در وسط حیاط مدرسه حوض بزرگی قرار داشت که در اطراف آن باغچه‌هایی برای کاشت درخت و ایجاد فضای سبز و گلکاری ایجاد شده بود. حد فاصل باغچه‌ها را خیابان کشی و بزرگ معروف به فرش کرده بودند.
ضلع شرقی دارالفنون متشکل از چندین مغازه بود که پشت کلاس‌ها قرار داشت. در بالاخانه این مغازه‌ها وزارتخانه علوم و معارف مستقر بود. در ضلع شمالی نیز چند اتاق برای دانشجویان شعبه نظامی و بعدها دانش‌آموزان رسته موزیک در نظر گرفته بودند.
از دیگر بخش‌های دارالفنون می‌توان به اتاق طب، آزمایشگاه فیزیک، شیمی و داروسازی، چاپخانه، کتابخانه، و غذاخوری اشاره داشت.
در مدرسه رشته‌های پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپ‌خانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی‌شناسی به صورت تخصصی تدریس می‌شد. زبان فرانسه، انگلیسی و روسی، علوم طبیعی، نقاشی، موسیقی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا نیز به عنوان دروس عمومی در نظر گرفته شده بود.
میرزا محمدعلی خان شیرازی، عزیز خان مکری، میرزا محمدخان امیر تومان، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، رضاقلی‌خان هدایت، علی‌قلی‌خان هدایت، جعفرقلی خان هدایت، محمدحسین خان ادیب‌الدوله و رضاقلی هدایت مدیران مدرسه دارالفنون از بدو تاسیس تا پایان فعالیت آن بود. کادر مدرسه به جز مدیر شامل کتابدار، آجودان، ناظم، صندوق‌دار، منشی، مؤذن، تعدادی نگهبان و فراش بود.
از فارغ‌التحصیلان دوره نخست این مدرسه علمی نیز می‌توان به محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه)، احتشام السلطنه، میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل اشاره نمود.
همانگونه که دوران رونق مدرسه همزمان با سلطنت ناصرالدین شاه بود، دوران افول دارالفنون نیز در زمان این پادشاه آغاز شد. جدا از میرزا آقاخان نوری که از مخالفین جدی امیرکبیر و دارالفنون بود. پادشاه قاجار نیز به تدریج به مدرسه بی‌توجه شد. عمده این رفتار ناصرالدین شاه را بایستی در گرایش گروهی از دانش‌آموختگان مدرسه به نظام فراماسونری دانست. با این وجود پادشاه هممواره مدرسه را حفظ نمود و از تعطیلی آن جلوگیری به عمل آورد و اجازه نداد تحریک درباریان و مخالفت گروهی از طرفداران طب دانش سنتی مانع فعالیت مدرسه در ادوار مختلف آن شود. رونق دوباره مدرسه مدیون انقلاب مشروطه است. چراکه بسیاری از دانش‌آموختگان مدرسه در زمره آزادی‌خواهان و رهبران مشروطه بودند و به خوبی می‌دانستند مسیر توسعه اجتماعی و مدنی جامعه ایرانی در گرو رشد علم و دانش است.
ساختمان دارالفنون در سال ۱۳۰۸ به دستور میرزا یحیی‌خان اعتمادالدوله قراگزلو (وزیر معارف) تخریب شد. این در حالی‌است که ساختمان همچنان پابرجا بود و امکان فعالیت داشت. تجدید بنای ساختمان جدید دارالفنون، با نقشه و نظارت نیکلای مارکوف در دستور کار قرار گرفت. بعدها در سال ۱۳۱۳ به طرح مارکوف، علی اصغر حکمت (وزیر فرهنگ) بخش‌هایی افزود. درب شمال شرقی مدرسه جدید نیز به مانند درب قدیم به خیابان ناصریه باز شد. ورودی مدرسه از الگوی معماری سنتی اریان تبعیت کرده و به دارای طاق زنجیره‌ای بلندی است. کتیبه هلالی شکل مدرسه که با کاشیکاری بسیار زیبایی پوشانده شده، بر روی دو ستون سنگی قرار گرفته است.
در ورودی مدرسه دو درب چوبی قهوه‌ای رنگ تعبیه شده است. همخوانی این درب‌های چوبی با بدنه آجری ساختمان و کاشیکاری طاقدیس زیبایی مدرسه را صدچندان نموده است. از طرق درها به یک هشتی و از آنجا به حیاط مدرسه امکان دسترسی فراهم است. ساختمان مدرسه در زمینی مستطیلی شکل و در دو طبقه بنا شده است. یک حوض هشت ضلعی نسبتا بزرگ در مرکز حیاط قرار دارد. دسترسی به طبقه دوم از طریق ردیف پلکانی است که در چهارگوشه حیاط واقع شده است. ساختمان کنونی بر خلاف مدرسه قبلی تنها از سی و دو کلاس درس تشکیل شده که بیست و چهار کلاس در دو طبقه ضلع شرقی و غربی و هشت کلاس نیز در دو طبقه ضلع شمالی جانمایی شده‌اند. ضلع جنوبی نیز به سالن‌های نمایش و غذاخوری اختصاص دارد.
فعالیت مدرسه به عنوان یک نهاد علمی با مدلی مشابه دانشگاه تا سال ۱۳۱۷ ادامه یافت. در این سال با جدا شدن مدرسه حقوق و پزشکی، ماهیت دارالفنون تغییر پیدا کرد و در نظام جدید آموزشی به عنوان دبیرستان به فعالیت خود ادامه داد. بسیاری از مشاهیر معاصر ما دانش‌آموزان این دوره از فعالیت دارالفنون هستند. با پیروزی انقلاب اسلامی، دبیرستان دارالفنون تعطیل شد و به جای آن مرکز تربیت معلم فعالیت خود را آغاز کرد. از سال ۱۳۶۸ نیز مدرسه تقریبا فعالیت موثر آموزشی به خود ندید و به ویژه پس از آنکه دارالفنون در تاریخ یازدهم شهریور ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۷۴۸ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شد، کارکرد آموزشی آن به گردشگری تغییر یافت.