بوم‌گردی به‌عنوان شکلی از گردشگری پایدار می‌تواند ابزاری مؤثر در راستای احیای اکوسیستم‌های آسیب‌دیده و توانمندسازی جوامع محلی باشد. در این یادداشت با رویکردی تحلیلی، ظرفیت‌های بوم‌گردی در کاهش فشار بر منابع طبیعی، افزایش آگاهی زیست‌محیطی و ایجاد درآمد پایدار بررسی شده و نقش مشارکت جوامع محلی در اثربخشی این فرآیند مورد تحلیل قرار گرفته است. این مطالعه بر مبنای منابع علمی و مطالعات موردی، چارچوبی مفهومی برای ادغام حفاظت محیط زیست با توسعه محلی پیشنهاد می‌دهد.
بوم‌گردی به‌عنوان یکی از ابزارهای نوین توسعه پایدار، می‌تواند نقش مهمی در احیای اکوسیستم‌های تخریب‌شده ایفا کند. این نوع از گردشگری که مبتنی بر اصول حفاظت، آموزش و مشارکت محلی است، امکان بهره‌برداری خردمندانه از منابع طبیعی را در کنار توانمندسازی جوامع محلی فراهم می‌آورد. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به بررسی نقش بوم‌گردی در بازسازی زیست‌بوم‌های آسیب‌دیده پرداخته و تأکید دارد که مشارکت فعال جامعه محلی، حلقه‌ی مفقوده‌ای است که می‌تواند موفقیت این روند را تضمین کند. نتایج نشان می‌دهد که اجرای پروژه‌های بوم‌گردی در مناطق بحرانی، ضمن افزایش آگاهی‌های زیست‌محیطی، موجب کاهش فشار بر منابع طبیعی، بهبود وضعیت اقتصادی جوامع محلی و ارتقای شاخص‌های پایداری می‌شود.
اکوسیستم‌ها به‌عنوان ساختارهای پیچیده زیستی و فیزیکی، نقش بنیادی در پایداری حیات انسان و سایر گونه‌ها دارند. در دهه‌های اخیر، تخریب محیط زیست در نتیجه عوامل انسانی از جمله بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی، توسعه ناپایدار شهری و صنعتی، تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های کشاورزی غیرپایدار، اکوسیستم‌های متعددی را با تهدید مواجه ساخته است (MEA, 2005). بسیاری از زیست‌بوم‌ها در ایران، نظیر تالاب‌ها، جنگل‌ها و مراتع، دچار فرسایش شدید شده‌اند. در این میان، بوم‌گردی یا اکوتوریسم به‌عنوان نوعی از گردشگری مسئولانه، با تمرکز بر حفاظت از محیط طبیعی و مشارکت فعال جوامع محلی، توان بالقوه‌ای برای مقابله با این روند دارد.
بوم‌گردی (Ecotourism) به معنای سفر مسئولانه به مناطق طبیعی برای لذت بردن از طبیعت و فرهنگ محلی، همراه با به حداقل رساندن اثرات منفی و افزایش منافع برای جوامع میزبان تعریف می‌شود (TIES, 2015). بر اساس نظریات توسعه پایدار، بوم‌گردی می‌تواند ابزار مؤثری در حفاظت از تنوع زیستی، ترویج آموزش زیست‌محیطی و ایجاد فرصت‌های اقتصادی جایگزین باشد (Honey, 2008).
در ایران، مطالعات مختلفی به نقش بوم‌گردی در توسعه محلی و حفاظت از منابع پرداخته‌اند. پژوهش‌هایی مانند زاهدی (۱۳۹۵) و فلاحی و همکاران (۱۳۹۸) نشان داده‌اند که اقامتگاه‌های بوم‌گردی توانسته‌اند با ایجاد درآمد پایدار، از مهاجرت روستاییان بکاهند و فرهنگ حفاظت از محیط را گسترش دهند. با این حال، ارتباط مستقیم بین بوم‌گردی و احیای اکوسیستم‌های آسیب‌دیده نیازمند بررسی دقیق‌تر است.
- بوم‌گردی و توسعه پایدار:
سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) بوم‌گردی را به‌عنوان گردشگریی که در آن سفر به مناطق طبیعی با هدف شناخت محیط، افزایش آگاهی زیست‌محیطی، و کاهش آثار منفی بر طبیعت و فرهنگ محلی صورت می‌گیرد، تعریف کرده است (UNWTO, 2018). این نوع گردشگری، برخلاف مدل‌های گردشگری انبوه، بر کمینه‌سازی اثرات منفی و بیشینه‌سازی منافع برای جوامع میزبان تأکید دارد.
- احیای اکوسیستم‌ها:
احیای اکوسیستم‌ها شامل مجموعه‌ای از اقدامات علمی، فنی و اجتماعی است که با هدف بازگرداندن کارکردهای اکولوژیکی، تنوع زیستی و خدمات محیط‌زیستی انجام می‌شود (Clewell & Aronson, 2013). در این راستا، مشارکت جامعه محلی نقش کلیدی ایفا می‌کند؛ زیرا پایداری اقدامات احیایی بدون درگیر ساختن ساکنان بومی، اغلب ناپایدار و کوتاه‌مدت باقی می‌ماند.
- بوم‌گردی به‌مثابه ابزاری برای احیای اکوسیستم‌ها:
بوم‌گردی می‌تواند نقش چندلایه‌ای در فرآیند احیا ایفا کند. از یک سو، باعث کاهش فشار بهره‌برداری مستقیم از منابع می‌شود؛ به‌ویژه زمانی که معیشت جایگزین برای جوامع محلی فراهم آورد. از سوی دیگر، بوم‌گردی می‌تواند بخشی از درآمد حاصل را به پروژه‌های احیایی مانند بازکاشت پوشش گیاهی بومی، حفاظت از گونه‌های در معرض خطر، یا بازسازی تالاب‌ها اختصاص دهد.
برای مثال، در منطقه “میانکاله” در استان مازندران، فعالیت‌های بوم‌گردی مبتنی بر تورهای پرنده‌نگری، آموزش محیط‌زیستی و اقامتگاه‌های سنتی، باعث کاهش وابستگی جوامع محلی به صید پرندگان و بهره‌برداری از منابع تالابی شده است (Zamani-Farahani & Musa, 2012).
- نقش بوم‌گردی در احیای اکوسیستم‌ها:
بوم‌گردی می‌تواند از چهار طریق اصلی به احیای اکوسیستم‌ها کمک کند:
۴.۱. کاهش فشار بر منابع
با ایجاد منبع درآمد جایگزین، بوم‌گردی وابستگی جوامع به بهره‌برداری مستقیم از منابع را کاهش می‌دهد. مثلاً بهره‌برداری چوب یا شکار جای خود را به ارائه خدمات گردشگری می‌دهد.
۴.۲. ارتقای آگاهی زیست‌محیطی
برگزاری کارگاه‌ها، آموزش‌های محلی و ارتباط گردشگران با جامعه میزبان، سطح آگاهی عمومی درباره اهمیت حفاظت از طبیعت را افزایش می‌دهد.
۴.۳. مشارکت فعال جوامع محلی
مردم محلی با حضور در فرآیند طراحی، اجرای تورها و مدیریت اقامتگاه‌ها، به حافظان مستقیم محیط‌زیست تبدیل می‌شوند. این مشارکت، حس تعلق به محیط را تقویت می‌کند.
۴.۴. تأمین منابع مالی برای پروژه‌های حفاظتی
بخشی از درآمد حاصل از گردشگری می‌تواند برای احیای جنگل‌ها، بازسازی تالاب‌ها یا پروژه‌های بذرپاشی در مراتع استفاده شود.
- نقش مشارکت جامعه محلی در موفقیت بوم‌گردی:
بسیاری از پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مشارکت جوامع محلی در طراحی، اجرا و بهره‌برداری از طرح‌های بوم‌گردی، شرط اصلی موفقیت و پایداری این پروژه‌ها است (Scheyvens, 1999). مشارکت واقعی به این معناست که مردم محلی نه صرفاً به‌عنوان نیروی کار، بلکه به‌عنوان تصمیم‌گیران و ذی‌نفعان کلیدی در فرآیندها درگیر شوند.
در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران، مانند برخی از روستاهای کرمان و یزد، جوامع محلی با راه‌اندازی اقامتگاه‌های بوم‌گردی، برگزاری تورهای کویرگردی و آموزش گردشگران درباره زندگی بومی، هم‌زمان با ارتقاء درآمد خود، از تخریب منابع آب و خاک منطقه نیز جلوگیری کرده‌اند.
- اکوسیستم‌های آسیب‌دیده در ایران:
طی نیم‌قرن گذشته، ایران شاهد تخریب گسترده منابع طبیعی بوده است. نمونه‌هایی از اکوسیستم‌های آسیب‌دیده عبارت‌اند از:
تالاب‌ها: همچون تالاب گاوخونی، بختگان و هامون که به‌دلیل کاهش آب ورودی و بهره‌برداری بی‌رویه خشک شده‌اند.
جنگل‌ها: از جمله جنگل‌های زاگرس که به‌واسطه آفات، آتش‌سوزی و چرای بی‌رویه رو به زوال هستند.
مراتع: که تحت فشار دام و تغییر کاربری زمین، دچار فرسایش و کاهش تنوع گیاهی شده‌اند.
زیستگاه‌های جانوری: که به‌دلیل شکار، از بین رفتن پوشش گیاهی و ساخت‌وساز دچار تکه‌تکه شدن و نابودی شده‌اند.
تخریب این زیست‌بوم‌ها نه‌تنها تنوع زیستی را تهدید می‌کند، بلکه بحران‌های اجتماعی از جمله فقر، مهاجرت و ناامنی معیشتی را نیز تشدید کرده است.
- چالش‌ها و الزامات توسعه بوم‌گردی مؤثر:
توسعه موفق بوم‌گردی مستلزم رفع موانع مختلفی است که عمدتاً در چهار دسته قابل طبقه‌بندی‌اند:
۱- چالش‌های نهادی و سیاستی: نبود چارچوب قانونی مشخص برای حمایت از طرح‌های بوم‌گردی و تضمین حقوق جوامع محلی، از موانع اصلی است (Rahmani & Faryadi, 2021).
۲- چالش‌های اقتصادی: ناپایداری درآمد، کمبود حمایت مالی و رقابت با گردشگری انبوه، از موانع اقتصادی است.
۳- چالش‌های اجتماعی: برخی جوامع محلی، در صورت فقدان آموزش و ظرفیت‌سازی مناسب، ممکن است مشارکت مؤثر نداشته باشند.
۴- چالش‌های زیست‌محیطی: در صورتی که بوم‌گردی به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند منجر به افزایش زباله، آسیب به زیستگاه‌ها و ترافیک انسانی در مناطق حساس شود.
برای مقابله با این چالش‌ها، توسعه چارچوب‌های سیاست‌گذاری چندسطحی، تقویت آموزش جوامع، تخصیص منابع حمایتی، و نظارت مداوم بر اثرات زیست‌محیطی بوم‌گردی ضروری است.
- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بوم‌گردی، با تمرکز بر حفاظت از طبیعت، آموزش زیست‌محیطی و مشارکت فعال جوامع بومی، می‌تواند رویکردی چندبُعدی در راستای احیای اکوسیستم‌های آسیب‌دیده و کاهش نابرابری‌های اجتماعی باشد. در شرایط فعلی ایران، که بسیاری از منابع طبیعی در معرض تهدید جدی قرار دارند، بوم‌گردی می‌تواند هم به‌عنوان سیاست حفاظتی و هم ابزار توسعه روستایی مورد توجه قرار گیرد. با این حال، موفقیت این رویکرد مستلزم طراحی سیاست‌های کلان حمایتی، ایجاد زیرساخت‌های لازم، آموزش جامعه محلی و نظارت مستمر بر فعالیت‌های بوم‌گردی است. تنها در چنین شرایطی است که می‌توان از ظرفیت‌های کامل بوم‌گردی برای بازسازی طبیعت و بهبود زندگی انسان بهره برد.
منابع:
- زاهدی، ش. ف. (۱۳۹۹). هنر و معماری ایران در آینیه گردشگری. تهران: انتشارات چهار باغ.
- فلاحی، م. و همکاران. (۱۳۹۸). بررسی نقش اقامتگاه‌های بوم‌گردی در توسعه محلی و حفاظت از منابع طبیعی. فصلنامه گردشگری و توسعه، دوره ۶، شماره ۲، صفحات ۱۳۴-۱۴۸.
.3The International Ecotourism Society (TIES). (2015). What is Ecotourism? Retrieved from The International Ecotourism Society website.
.4Honey, M. (2008). Ecotourism and Sustainable Development: Who Owns Paradise? 2nd Edition. Washington, DC: Island Press.
.5Clewell, A. F., & Aronson, J. (2013). Ecological Restoration: Principles, Values, and Structure of an Emerging Profession. Island Press.
.6MEA (Millennium Ecosystem Assessment). (2005). Ecosystems and Human Well-being: Synthesis. Island Press.
.7Rahmani, B., & Faryadi, S. (2021). The role of ecotourism in sustainable rural development in Iran. Environmental Research Journal, 45(2), 112-127.
.8Scheyvens, R. (1999). Ecotourism and the empowerment of local communities. Tourism Management, 20(2), 245–۲۴۹.
.9UNWTO. (2018). Tourism for Sustainable Development in Least Developed Countries. Madrid: World Tourism Organization.
.10Zamani-Farahani, H., & Musa, G. (2012). The relationship between Islamic beliefs and environmental concern among Iranian university students. Environment and Behavior, 44(3), 301–۳۲۲.
* متخصص منابع طبیعی و میراث طبیعی جهانی
