شهر باستانی دربند، قدیمی‌ترین شهر روسیه و شرقی‌ترین نقطه قفقاز است که بر اساس مطالعات باستان‌شناختی قدمت بافت روستایی آن به پنج هزار سال و بافت شهری به حدود دوهزار سال می‌رسد (پرونده ثبت جهانی دربند۲۰۰۳م).
شهر دربند بعنوان بام تمدن ساسانی و همچنین شمالی‌ترین شهر تمدن شیعی مدت‌ها دارای اهمیت فوقالعاده بوده است. این شهر در دوره امپراطوری ساسانی (قباد یکم و فرزندش خسرو انوشیروان) با ساختاری منحصربفرد در معماری شهری و بر روی ویرانه‌های یک روستا، بنا گردید. شهر در طول یک نوار باریک و درمیان دو دیوار دفاعی به طول ۴۰ کیلومتر قرار دارد که در امتداد کوه‌های قفقاز ساخته شده است؛ دیوارها در دریا ادامه پیدا نموده تا از عبور آزادانه کشتی‌ها جلوگیری شود. «مهمترین موضوع که نویسندگان باستان درباره دربند گفته‌اند کشیده شدن دیوار آن در درون دریا بوده است. دیواری که از سنگ و سرب مذاب درست شده است سنگ‌ها توسط کشتی، قایق و حتی پوستینهای پر از هوا به میان آب برده و تخلیه می‌شد. سنگ‌هایی که بصورت متقارن کشیده شده و در میان آنها سوراخ‌هایی تعبیه شده بود و میله‌های آهنی از میان آنها عبور داده شده بود تا در مقابل امواج مقاوم باشند» (مدخل دربند، دانشنامه جهان اسلام)
دیوار دربند بعنوان دیوار ذوالقرنین یا دیوار روز قیامت یا دیوار یاجوج و ماجوج معرفی شده و منظور همان دیواری است که در کتب آسمانی تورات، انجیل و قرآن کریم از آن نام برده شده است. اعتقاد بر این است که ذوالقرنین با کمک اجنه این دیوار را در مقابله با قوم یاجوج و ماجوج ساخته و روزی که دیوار توسط این قوم تخریب شود و از آن عبور کنند روز قیامت خواهد بود. لذا این شهر و دیوار چهل کیلومتری آن در اسناد و منابع متعددی در جهان نامبرده شده و از اهمیت فوق العادهای برخوردار است.
تصویر ۱: نقاشی ایرانی، ساخت دیوار دربند توسط ذوالقرنین با کمک اجنه و برای مقابله با قوم یاجوج و ماجوج (کتابخانه چستربیتی، دوبلین)
از مهمترین ویژگی‌های دربند، شکل توپولوژیک بخش تاریخی شهر است که طی ۱۵۰۰ سال تاکنون تقریبا بدون تغییر باقی مانده است.
این شهر بندری که اکنون تنها شهر شیعه‌نشین روسیه است در جمهوری خود مختار داغستان قرار دارد و در سال ۱۲۲۸ هجری قمری طبق معاهده گلستان، از ایران جدا و به روسیه ملحق گردید. شهر دربند که در سال ۲۰۰۳ در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است به دلیل موقعیت جغرافیایی خود قرن‌ها مورد تاخت و تاز اقوام مختلف قرار گرفته و از این منظر شاید کمتر شهری در جهان به اندازه این شهر شاهد قتل و غارت و جنگ‌های خونین بوده است. لیکن به دلیل حفظ بافت تاریخی خود طی ۱۵۰۰ سال، توانسته است عنوان «خویشتندارترین شهر جهان» را از یونسکو دریافت نماید. شهر دربند با وجود ۱۵۰ بنای تاریخی به عنوان یکی از بزرگترین شهر ـ موزه‌های جهان شناخته می‌شود.
طبق معیارهای ذکر شده در پروندۀ ثبتی یونسکو، شهر باستانی دربند و سیستم دفاعی آن، بعنوان شناخته شده‌ترین نمونه سیستم دفاعی که توسط امپراتوری ساسانی، طراحی و ساخته شده است، قابلیت ثبت جهانی پیدا کرده است.
تصویر ۲: پلان شهر دربند (ماخذ: مدخل دربند، دانشنامه ایرانیکا)
نام دربند در فارسی بیشتر به معنی گذرگاه و تنگه به کار رفته و در مناطق مختلف ایران از این نام استفاده شده است. در منابع مختلف نام‌های گوناگونی برای شهر دربند ذکر شده است مانند «دربند خزران» (حدودالعالم)؛ «دربند شیروان» (ابن اثیر)؛ «دربند خزر» (بکران) و همچنین نام «باب الابواب» در منابع مربوط به دوره استیلای اعراب.
استحکامات دفاعی شهر دربند مانند دیوار ۴۰ کیلومتری و همچنین از آنجا که قلعه مستحکم نارین قلعه و حصار آن اهمیت بسزایی در جلوگیری از تاخت و تاز قبایلی چون هون ها، خزرها، گوگ ترک ها، سکاها، سرمت‌ها و دیگر قبایل شمالی و همچنین شرق دریای خزر (دانشنامه جهان اسلام مدخل دربند) به جنوب کوه‌های قفقاز و سرزمین ایران داشته است، آن را «دروازه ایران» نیز نامیدهاند.
شهر تاریخی دربند دارای تعداد زیادی اثر ثبتی مانند نارین قلعه، دیوار دفاعی، مسجد جمعه، مسجد شاه عباس، حمام دختران و. . است و حدود ۱۰۰ کتیبه فارسی (فارسی پهلوی و فارسی جدید) از دوره‌های ساسانی، صفوی و قاجاری، بر بناهای آن می‌درخشد.
تصویر ۳: یکی از ۳۲ کتیبه پهلوی روی دیوار دفاعی دربند
از مهمترین کتیبه‌های فارسی، میتوان به ۳۲ کتیبه پهلوی بر ضلع بیرونی نارین قلعه و دیوار دفاعی شهر، همچنین کتیبه‌های فارسی جدید بر دیوار دفاعی، چند فرمان از شاه عباس برای مرمت مسجد جمعه و یا ساخت مسجد شاه عباس، اشاره کرد. همچنین از جالب‌ترین کتیبه‌های شهر دربند، یکی از سه کتیبه مسجد حاج اسدالله است که به نام مظفرالدین شاه قاجار و زمان او، تاریخ خورده و بیانگر گرایش مردم به حکومت ایران، حدودا ۹۰ سال پس از واگذاری این شهر به امپراطوری روسیه است.
اکنون نیز هنگامی که در کوچه‌های شهر زیبای دربند قدم می‌زنید بوی ایران را استشمام می‌کنید و بسیاری از مردمِ شهر، با حسرت درباره ایران و عظمت تاریخیِ خود صحبت می‌کنند.
تصویر۴: کتیبه مسجد حاج اسدالله در شهر دربند که به «زمان مظفرالدین شاه» اشاره می‌کند.
