بیست سال کاوش، هزار سال زندگی | حسین مرادی

سرزمین اساطیری سیستان و بلوچستان جایگاه ویژه‌ای در شکل دهی و تکوین هویت نوین ایرانی داشته و شهرسوخته شاخصترین محوطه باستانی این خطه، در دشت سیستان در شمال استان قرار گرفته است. موقعیت دقیق این محوطه که تاریخی بین ۳۵۰۰ تا ۲۳۰۰ پیش از میلاد (۵۵۰۰ تا ۴۳۰۰ سال پیش) را دارد در ۵۵ کیلومتری جنوب شهر زابل می‌باشد. اگرچه سابقه کاوشهای باستان شناختی در آن به بیش از ۵۰ سال می‌رسد که از این نظر یکی از موارد نادر در باستانشناسی آسیای غربی به شمار می‌رود اما چگونگی اطلاق نام شهرسوخته به این محوطه بزرگ در غرب آسیا چندان روشن نیست. کاوشهای پیگیر باستانشناختی در این محوطه ۲۰۰ هکتاری نشان داده که زندگی در آن طی چهار دوره فرهنگی بی‌وقفه جریان داشته و بازه زمانی در حدود ۱۲۰۰ سال را در بر می‌گیرد.
کاوشهای باستان‌شناسی دوران پس از انقلاب توسط گروه ایرانی به سرپرستی دکتر سید منصور سجادی با هدف شناسایی و بازنگری در فرایندهای فرهنگی شهرسوخته و دشت سیستان در عصر مفرغ از سال ۱۳۷۶ آغاز به کار کرده و تا به امروز ادامه داشته است.
این کاوش‌ها در دو بخش مسکونی و گورستان به انجام رسیده که نتایج اولیه آن در قالب ۱۵۰ مقاله و کتاب منتشر شده است. کاوشهای باستان‌شناسی شهرسوخته از سال ۱۳۹۶ متمرکز بر بخش مسکونی شهرسوخته بوده و کارگاه‌هایی را در بخش مسکونی شرقی و یادمانی به انجام رسانده است. از سال ۱۳۹۵ گروه ایتالیایی مطالعات میان رشته‌ای با هدف مطالعه بر روی اسکلتهای انسانی به دست آمده از گورستان، بقایای گیاهی و جانوری یافت شده از کاوش‌ها و مطالعه بر روی اقلیم منطقه به جمع گروه ایرانی پیوسته تا ضمن کاوش در کارگاه شماره ۳۳، اطلاعات بیشتری از زندگی و اقتصاد معیشتی مردمان شهرسوخته را به علاقه مندان عرضه کند.
مطالعات باستان‌شناسی گروه ایرانی متمرکز بر بخشهای مسکونی شرقی، بخش مرکزی و بخش شمالی بوده که شواهد ارزشمندی را به ویژه درباره دوره شکل گیری و دوره نابودی عرضه داشته است که تا پیش از این کاوش‌ها در هاله‌ای از ابهام بودند. شواهد دوره نخست که دوره شکل گیری نام دارد است از عمیق‌ترین لایه‌های باستانی در عمق حدود ۵ متری تپه به دست می‌آید که تاریخی بین ۵۵۰۰ تا ۵۰۰۰ سال پیش (۳۵۰۰ تا ۳۰۰۰ پیش از میلاد) دارد و در بخش مسکونی شرقی متمرکز است. در این دوره شاهد حضور مردمانی از سرزمینها همسایه همانند بلوچستان، کرمان، خراسان و همچنین بازرگانانی از فارس و خوزستان در شهرسوخته هستیم که به نظر می‌رسد بی‌هیچ درگیری و تنش مشخصی در کنار هم به زندگی و داد و ستد مشغول بوده اند. لوحه یا تبلتهای حسابداری دوره آغاز ایلامی، از این لایه‌ها به دست آمده و نشان می‌دهد که شهرسوخته ناحیه‌ای پویا در بازرگانی با مناطق دوردست غربی همچون کرمان، فارس و خوزستان بوده است. این لوحه بر اساس سامانه شمارشی دهگانی (ده تایی) آغاز ایلامی در جنوب غرب ایران که زادگاه چنین اشیایی است ساخته شده و نشان می‌دهد که یک کالا توسط یک فرد که ما نشان آن را از روی اثر مهری که روی این لوحه کشیده شده می‌شناسیم، به شهرسوخته انتقال داده شده است.
دوران بعدی (۲۹۰۰ تا ۲۵۰۰ پیش از میلاد) دوره ثبات و استانداردسازی است که ما آن را به نام فرهنگ شهرسوخته می‌شناسیم و شواهد آن از کاوش در بخشهای مرکزی و یادمانی به دست آمده است. طیف وسیعی از مواد فرهنگی شناخته شده همانند پیکرکهای انسانی و جانوری مهر و مهره‌های تزیینی و سفال استاندار نخودی منقوش یک رنگ و رنگارنگ نشانه‌ای از ثبات طولانی مدت در حدود ۵۰۰ است.
دوران نابودی از حدود ۲۴۰۰ پیش از میلاد شروع می‌شود و تا ۲۳۰۰ پیش از میلاد طول می‌کشد. تغییر بستر دریاچه هامون به دلیل خشکسالی مهمترین علت برای این پایان است که احتمالا بوسیله یک آتش سوزی در واپسین زمان حیات شهرسوخته تکمیل می‌شود و زندگی برای همیشه در این محوطه متوقف می‌شود. شاید نام شهرسوخته از همین شواهد سوختگی که جهانگردان و مردمان محلی بر روی تپه می‌دیده‌اند آمده باشد