در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه، یعنی ۳۴ سال پس‌از قرارداد صلح ایران و انگلیس (پاریس۱۸۵۷)، موضوع تجاوز افغان‌ها در سرحد «هشتادان» مطرح و منتهی به تعیین کمیسیون و حکمیت دولت انگلیس شد. ازسوی دولت مذکور، ژنرال مک لین، کنسول وقت در مشهد مأمور تعیین حدود ایران و افغانستان شد. ازسوی دولت ایران هم ناظم‌الملک، کارگزار خراسان و از افغانستان نیز ژنرال غوث‌الدین خان برای فیصله این موضوع مأموریت یافتند. پس‌از چندماه، یک‌قسمت از سرحد ایران و افغان تحدید حدود و سی‌ونه علامت مرزی نصب شد.
اما از آخرین نشانه مرزی مذکور که میل ۳۹ است تا سیاهکوه که آخرین نقطه حکمیت مک ماهون است، تحدید حدود نشد.
خط مرزی که با حکمیت مک لین ترسیم و علامت‌گذاری شد، از دهنه ذوالفقار در شمالی‌ترین نقطه مرزی شروع می‌شود و پس‌از عبور از منطقه هشتادان، وارد سلسله‌کوه گدایانه شده و با طی خطوط آبریز کوه مذکور و نشانه‌های مرزی ۲۹.۳۰ و ۳۱ به نشانه ۳۹ آخرین علامت مرزی حکمیت مک لین در منتهی‌الیه جنوبی کوه یال‌حز ختم می‌شود.
ازطرفی اختلاف بین ایران و افغانستان بر سر آب‌هیرمند ازتاریخ تقسیم سیستان ایجاد شد. درواقع پس‌از قرارداد ۱۸۵۷ پاریس، حکام قندهار و هرات تجاوزاتی را به ایالت سیستان یعنی قسمت دلتای رود هیرمند به‌عمل آوردند که با اعتراض شدید دولت ایران روبرو شد. پس‌از مکاتبات، حکمیت به انگلیس منجرشد. گلد اسمیت با رای خود ناحیه دست راست هیرمند را به افغانستان و ناحیه دست چپ را به ایران واگذار کرد و درنتیجه قسمت عمده‌ای از خاک سیستان که متعلق به ایران بود، به افغان‌ها واگذار شد و خاک سیستان از سه‌طرف محصور شد. پس‌از گلد اسمیت، هنری مک‌ماهون انگلیسی همان خطی را که گلد اسمیت تعیین کرده بود علامات سرحدی را نصب کرد.
زمان نگارش یاداشت وزارت امورخارجه درسال ۱۳۲۴ هجری قمری که مصادف با سال ۱۲۸۵ شمسی و ۱۹۰۶ میلادی است، مرز سیستان و بلوچستان توسط گلد اسمیت درسال ۱۸۷۳ میلادی معین شده بود و در مرز شمالی ایران و افغانستان خطوط مرزی از دهنه ذوالفقار تا علامت مرزی ۳۹ در ناحیه هشتادان حدود مرزی معین شده بود.
ولی حدفاصل میله مرزی ۳۹ تا ملک سیاهکوه که توسط گلد اسمیت تعیین شده بود، دارای علائم مرزی نصب نشده بود که این منطقه به قائنات موسوم بود. نویسنده یاداشت دیپلماتیک در دوران ضعف داخلی و آشوب پس‌از تاسیس مشروطیت بوده که با مرگ مظفرالدین‌شاه، محمدعلی شاه قاجار به سلطنت می‌نشیند و رقابت روس و انگلیس باردیگر اوج می‌گیرد و منافع‌ملی ایران به‌خطر می‌افتد، در داخل طرفداران استبداد باعنوان و بهانه مشروعه‌خواهی در طرفداری از محمدعلی‌شاه به طرفداران مشروطه می‌تازند و مجلس به درخواست محمدعلی شاه توسط قوای روس به توپ بسته می‌شود. بنابراین، این احتمال داده می‌شد که انگلیس در محدوده مرزی که هنوز علائم مرزی آن روشن نشده بود، به‌بهانه مناقشات دوباره، مداخله دیگری را آغاز کند.
باتوجه به اینکه از نشانه مرزی ۳۹ که آخرین نشانه خط حکمیت مک لین است تا سیاهکوه که آخرین نقطه حکمیت مک ماهون (گلد اسمیت) تحدید حدود نشده بود، درتاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۱۲ به‌موجب قراردادی که بین سفیرکبیر وقت ایران درکابل و فیض محمدخان وزیر امورخارجه افغانستان رسید، آنان با حکمیت دولت‌ترکیه دراین مورد موافقت‌کردند تا برای حل‌اختلاف و تحدید قسمت‌های تحدید نشده ایران و افغانستان اقدام شود.
عهدنامه پاریس: درسال ۱۸۵۶ جنگ کریمه با پیروزی متفقین و شکست روسیه خاتمه یافت. درهمین زمان، دولت انگلیس که از ایران رنجش داشت، از روابط نزدیک هرات و ایران شدیداً ناراضی بود. بنابراین درصدد برانداختن امیر هرات، قطع‌نفوذ ایران در افغانستان و کسب امتیازات اقتصادی از ایران برآمد. پس انگلیس به دسایس و حیله‌های مختلف دست زد؛ ازجمله در شورشی که در هرات ایجاد کرد، صید محمدخان کشته شد و ناصرالدین‌شاه نیز عهدنامه ۱۸۵۳ را ملغی شده تلقی کرد و پس‌از محاصره هرات، انگلیس روابط‌سیاسی را با ایران قطع کرد. سپس در روز تصرف دوباره هرات توسط قوای ایران، به‌وسیله فرمانروای هند اعلان جنگ کرد و قوای نظامی خود را وارد جنوب ایران کرد، اهواز را اشغال کردند و بدین‌ترتیب مذاکرات صلح و عقد قرارداد ۱۸۵۷ انجام شد. درنهایت، در فصل‌های پنجم و ششم این قرارداد زمینه‌های ایجاد مرزهای کنونی ایران و افغانستان به‌وجود آمد.
در واقع انگلیسی‌ها نیز پس‌از ۲۵ سال کشمکش، مبارزه، جنگ و خونریزی درسال ۱۸۵۷ به‌موجب قرارداد پاریس، مشابه آنچه را که دولت روس درسال ۱۸۲۸ به‌دست آورده بود، صاحب شدند. به‌عبارت دیگر اگر روس‌ها قفقاز را از ایران جدا کردند؛ انگلیسی‌ها نیز افغانستان را از ایران جدا کردند.
اکنون متن و محتوای این سند تاریخی که در دوره تاریخی مشروطیت و ازسوی مأمور سیاسی ایران برای آگاهی دولت به‌نگارش درآمده، به شرح زیر است:
راپورت راجع بلزوم تحدید حدود قاینات با افغانستان
طهران ۶ ذی‌القعده ۱۳۲۴
معینا تخطی و تجاوز در حدود غیر معین یک مملکتی واقع نمی‌شود مگر هنگام گرفتاری یا ضعف حاصله از یک بحرانی در آن مملکت که همسایگان فرصت را غنیمت شمرده روی هدفی که در آن حدود از پیش در نظر داشته‌اند می‌روند و تصاحب می‌کنند و همین‌که چهار صباح آن محل را نگهداری کردند به‌عنوان حفظ [استاتوقو] دیگر پس نمی‌دهند و آنجا به‌منزله ملک‌دائمی و مسلمی خودشان در دستشان می‌ماند و مادام که دولت خط حدود خود را به‌طور قطعی با همسایگان معین ننمود یعنی خط را بواسطه نقشه و پروتکل مربوط به آن ثابت نکرد و استعداد کافی برای حفظ سرحد مزبور در نقاط لازمه آن حاضر نداشت چنین دولتی به‌طور دائم عموما و هنگام ضعف و بحران خصوصا هرساعت باید منتظر جانقلی‌بازی یعنی تخطی سرحدی ازطرف همسایگان عزیز خود باشد.
تاریخ نشان می‌دهد که از یکصد و کسری سال به این طرف ایران در حدود غیرثابت خود گرفتار چقدر ازین قبیل ناملایمات همسایگان بوده است منجمله پس از آنکه جنرال [مکلین] با مرحوم ناظم‌الملک هشتادان را تحدید و نصب علایم نمودند هیچ اشکالی نداشت که دنباله خط حدود مذکور را به استقامت جنوب تا حدود سیستان که قبلا مشخص شده تحدید و ختم نمایند و رفع بسی دردسرهای آتیه را از دولت علیه کرده باشند انگلیس‌ها معینا میل ندارند که این قبیل مسائل سرحدی مابین ما و افاغنه بزودی خاتمه‌پذیر و فیصله شود زیرا که چون دولت علیه با امارت افغان دیگر هیچ‌نوع مناسباتی‌که تولید اختلاف نماید و لهذا اسباب اهمیت دائمی معاهده (بند ششم) پاریس موجه بوده باشد ندارد برای بقای اهمیت بند مزبور انگلیس‌ها مایلند که اختلافات سرحدی ما و افاغنه دائمی باشد و حتی‌المقدور می‌خواهند استخوان لای‌زخم داشته باشند که هروقت را برای خودشان مناسب بدانند مداخله یا تحصیل امتیازی بکنند از چندسال به‌این‌طرف که دیدند نفوذ و رسوخشان نسبتا در ایران کمتر شد و تحت‌الشعاع روس‌ها واقع شده‌اند افغان‌ها را یحتمل انگشت کرده باشند که نوعا ادعای حقوق سرحدی یا تخطی بنمایند این بود که مسئله آب‌هیرمند در سیستان پیش آمد و اگر به‌جایی منتهی نشد به حمدالله خط‌حدود حکمیت گلداسمیت روی زمین ثابت و معین گردید و یکدفعه از بسی تخطیات آتیه درآن حدود خلاص شدیم و رفع بعضی ضررهای حکمیت مذکور بصرفه دولت‌علیه شد باز یحتمل به افسون آن‌ها افاغنه در سه‌سال قبل موسی‌آباد را که سه‌چهار فرسخ در مغرب منتهای جنوبی خط حدود هشتادان واقع و ملک بلاتردید بلوک خاف خراسان و ایران است غفلته ضبط و تصرف نموده ساخلو گماشتند و بلامانع از دریاچه‌نمک یا کلی یوم به‌طرف هرات نمک حمل می‌کنند و دزدهای سرحدی آن‌ها بطور دائم گاه در یزدان‌گاه در آوازگاه در دوره از تجاوز و قتل و غارت و ضایقه ندارند زیرا خط حدود ثابت و معین در امتداد شرقی قاینات داریم نه قراول صحیحی که جلوگیری این‌قبیل تجاوزات را بتواند بنماید هست فاصله حاکم غیور حالیه قاینات هم یا اقصی حدودش پنجاه فرسخ است هرچه کافی باشد نمی‌تواند درمدت قلیل مطلوب به جزئیات اتفاقات سرحدی که غیرمعین است برسد ولی وقتی خط سرحد معین شد می‌تواند با کمال اقتدار در هر نقطه اشخاص مسئول با تعلمیات کافی بگمارد و آسوده شود را منجمله چندی قبل قنات مخروبه را حاکم قاینات می‌خواسته در نزدیکی کوه اتشان احیا نماید افاغنه جلوگیر شده‌اند که اینجا را ما مدعی هستیم و نباید کار بکنید.
حسن حدود مابین هشتادان تا سیستان این است که غیر از کبوده و یزدان که هر دو ملک مسلم و در تصرف دولت‌علیه ایران است دیگر آبادی ندارد دراین امتداد فقط چند چاه و بیابان نومید واقع است که قاعدتا خط حدود از هشتادان تا کوه نره‌آهو که محل عقده حدود سیستان با قاین است و پنجاه فرسخ متجاوز امتداد می‌شود باید از چاههای مذکور و وسط بیابان نومید بگذرد و به کوه اتشان رسیده در امتداد کوههای شرقی‌بندان به نره‌آهو که کوه‌سیاه گلدسمیت است منتهی شود و دیگر میدان‌تخطی برای افغانه و مداخله برای انگلیس‌ها و اهمیت برای بند ششم معاهده پاریس نماند و یکدفعه ازبابت حدود افغانستان من جمیع‌الجهات آسوده شویم زیرا حدود ما با افاغنه شمالا از دهنه ذوالفقار شروع شده جنوباً به کوه ملک‌سیاه ابتدای خاک بلوچستان منتهی می‌شود از دهنه ذوالفقار تا اندکی شمال کافرقلعه هریرود حدود طبیعی است از آنجا حدود وضعی هشتادان شروع شده در جوار چاه‌سرخ سه‌فرسخ و کسری مشرق موسی‌آباد غصبی حالیه افاغنه منتهی می‌شود در جنوب هم از نره‌آهو تا ملک‌سیاه درضمن تحدید حدود سیستان دوسال قبل نصب علایم شده و این قطعه وسط حدود قاینات ایران با غوریان و سبزوار و فراه افاغنه باقیمانده است که هر روز موجب توقیع اشکالات می‌شود و هیچ بعید نیست که افاغنه هم مانند عثمانی‌ها از بحران داخلی و ضعف قشونی ما که آخری به منتهی‌درجه رسیده است استفاده نموده درحدود سابق‌العرض تجاوزی بنمایند به‌عقیده این خانه‌زاد دولت چنین مقتضی است که دولت از حالا شروع به مذاکرات و عنوان تحدید این قطعه بنماید و هرچه زودتر این‌کار هم ختم شود که جلو مقاصد ما افاغنه [یک خط ناخوانا است] دیگر به‌خیال تخطی تازه نباشند. [امضاء: ناخوانا]
* کارشناس‌ارشد شبه‌قاره و دیپلمات‌پیشین
