ابیانه، کهن بوم فرهنگ و تاریخ | ندا مهیار

دره زیبای برزرود در میان رشته‌کوه زاگرس، مسیری است که از دیرباز به عنوان سکونتگاهی بومی مورد استفاده قرار گرفته است. در مسیر بیش از ۲۰ کیلومتری بستر این دره زیبا، از دیرباز سکونتگاه‌های انسانی در قالب روستاهای متعددی شکل گرفته که برخی از آن‌ها در طول تاریخ پایدار شده‌اند، امروزه این بستر، قرارگاه روستاهایی نظیر هنجن، یارند، کمجان، برز، طره و ابیانه است.
روستای ابیانه با ارتفاعی در حدفاصل ۲۱۶۰ تا ۲۲۲۰ متر از سطح دریا، در انتهای دره برزرود قرار گرفته است. شیب تندی که روستا خود را با آن عجین ساخته به آن شمایلی متفاوت از دیگر روستاهای این دره داده است.
ابیانه با بیش از ۱۵۰۰ سال تاریخ شناسنامه‌دار، روستایی تاریخی و از کهن‌ترین سکونتگاه‌های زیستی حاشیه کویر مرکزی ایران است. قدیمی‌ترین بررسی‌ها نسبت آنرا تا دوران ساسانی تایید نموده، اما محققان قائل به دوره‌های پیش از این هستند و در کاوشند تا اسناد معتبری برای این منظور یافته و سندیت این سخن را به اثبات برسانند.
ماخذ کلامی «ابیانه» برگرفته از واژه «ویونا» یا «ویونه» به معنای «بیدستان» است که در طول زمان به «بیانه» و درنهایت «ابیانه» تغییر یافته است. گویش محلی اما همچنان وفادار به نام‌های اصلی و باستانی آن «ویونا» و «یونج» است.
گویش ابیانه‌ای که در زمره گویش‌های «فرس قدیم» (پارسیان قدیم) قرار دارد به ظن برخی از زبان‌شناسان در دسته‌بندی لهجه‌ها قرار نگرفته است و به عنوان زبانی مستقل که در منطقه نطنز، سیمه، جوشقان قالی و برخی از مناطق مرکزی ایران گوینده دارد، می‌تواند به عنوان یکی از زبان‌های تاریخی فلات ایران در زمره میراث معنوی تثبیت و ارج نهاده شود.
جدا از مقوله زبان، ابیانه از معدود زیستگاه‌هایی است که به خصلت‌های قومی، سنت‌ها و فرهنگ بومی خود وفادار مانده و با کمترین حد دریافت، به حیات فرهنگی خود ادامه داده است.
روستای ابیانه دارای بافتی فشرده، پیوسته و خطی است. کوچه‌های باریک این روستا بر شیب دامنه تند کوه قرار گرفته و در مجاورتش باغاتی است که در بستر دره گسترده شده‌اند.
روستا عمدتاً از خانه‌های بدون حیاط و با سقف‌های مسطح تشکیل شده است. مصالح مورد نیاز برای ساخت این خانه‌ها که در قسمت شمال ابعاد آن کوچکتر و به صورت فشرده و در قسمت میانی و جنوبی با فاصله کمتری از هم قرار گرفته‌اند، مصالح بوم‌آورد است. از جمله آن می‌توان به کاربرد چوب و حصیر در سقف و خاک رُس قرمز و کاه‌گل در بدنه اشاره نمود. بیشتر دیوارها نیز با پایه سنگی و خشت و گِل ساخته شده است. ایوان‌های چوبی مشرف‌به باغ‌ها و گذرهای سرپوشیده که به «ساباط» معروف‌اند از عناصر زیبای تشکیل‌دهنده بافت و کالبد روستا هستند.
بافت قدیم روستا به سه محله «هِرده»، «یُوسمون» و «پَل» اختصاص دارد که در گذر زمان و توسعه روستا دو محله «زیارتگاه» و «پنجه علی» نیز به آن‌ها افزوده شده است. این محلات در زیر مجموعه خود شامل بیش از دوازده ریزمحله یا محله فرعی هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به «پخونه گاه»، «پس خانقاه»، «میونه ده»، «میون برچاه»، «چاله حروم‌زاده» و… اشاره نمود.
محدوده ابیانه به‌طورکلی پا فراتر از کالبد روستا می‌گذارد. این محدوده متصرفی روستا از سر قنات تاردَر در شمال شرق آبادی شروع‌شده و تا نزدیکی‌های دره گهیه امتداد می‌یابد و از آن به یک انحراف با سمت غرب تا مزرعه گهه بالا و از آنجا به گردنه قُهرود و مزارع تجره، مراوند، چشمه سفید، چشمه بی‌بی نخود، نیاز مَرق و با انحراف به سمت شرق تا کوه‌های جنوبی مشرف بر روستا تداوم می‌یابد که تماماً محدوده ابیانه محسوب می‌شود؛ اما آنچه به‌عنوان محدوده کالبدی روستا تعریف می‌یابد حدود ۲۲ هکتار است که از گورستان روستا و مدخل مسیل شروع و تا دروازه پائین امتداد می‌یابد.
از منظر مذهبی روستا بافت فشرده‌ای دارد. وجود یازده مسجد به نام‌های «جامع»، «پرزله»، «حاجتگاه» و مسجد مجاور آن، «یوسمون»، «پالیزه»، «پنجه علی»، «دم دروازه»، «چهل انگشت»، «سرچشمه»، «سر قنات» و همچنین دو زیارتگاه «شاهزاده یحیی» و «شاهزاده عیسی» (از فرزندان امام موسی بن جعفر – ع) در محور اصلی روستا و زیارتگاه «بی‌بی زبیده خاتون» در بیرون بافت آن در بستر دامنه کوه، در کنار دو حسینیه روستا و دو «نخل‌گاه» این بافت مذهبی را تثبیت و تایید نموده است.
بقایای سه قلعه به نام‌های پل، پال همونه و قلعه هِرده و آتشکده هرپارک در داخل روستا بیانگر خاستگاه تاریخی روستا می‌باشد و همچنین وجود یک خانقاه مربوط به دوره صفویه نشان‌دهنده شکوفایی روستا در دوره اقتدار صفویه در منطقه می‌باشد.
دو دروازه، سه قبرستان، سه آسیاب، دو کاروانسرا و تعدادی اشترخانه در قدیم، چهار آب‌انبار در بافت روستا و دو حمام، از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد روستا است.
وجود کارگاه رنگرزی، نقره‌سازی، قاشق‌سازی، زری‌بافی و… در بافت روستا که درگذشته‌های دور بسیار فعال بودند از قدرت حیات اقتصادی روستا در زمان‌های قدیم خبر می‌دهد.
احداث کارخانه برق در دوران پهلوی، دبستان دانشوری (۱۳۲۶) و همچنین خانه بهداشت (۱۳۳۴) باعث شد تا روستائیان به روال آن سال‌ها از مامن خود به سمت شهرها مهاجرت نکنند و بافت انسانی آن را حفظ و تقویت نمایند. اگرچه این روپند در دهه‌های اخیر تغییر کرده و بسیاری از متولدین روستا شهرنشین شده‌اند. بخش زیادی از این افراد متخصصین و صاحب‌نظران و سیاستمدارانی است که خاستگاه آن‌ها روستای ابیانه بوده و همچنان رابطه خود را با آن حفظ نموده‌اند.
از دیگر ویژگی‌های قابل تعمق روستا در شرایط حاضر که بستر مناسب گردشگری روستایی را در ابیانه فراهم می‌نماید، وجود دو هتل، تعدادی خانه‌های اقامتگاهی روستایی، مغازه‌های محلی تولیدات فرهنگی و محصولات باغی، موزه مردم‌شناسی، فروشگاه تعاونی و کارگاه خیاطی لباس سنتی، صنایع‌دستی، پرورش ماهی قزل‌آلا و از همه مهم‌تر روی خوش و چهره شاد و گرمای وجود مردم روستا است که همواره آماده پذیرایی از گردشگران هستند.