رمزگشایی از کارتون ها ، جذاب ترین کاری است که هر مخاطب در رویارویی با آن ها تجربه می کند.
کارتون ها به دلیل داشتن ایهام، همواره متناسب با مخاطبان گوناگون، مفاهیم متفاوتی از خود به دست
می دهند. در این میان، از عوامل مهمی که دستمایه کارتونیست ها برای خلق مضامین حاوی ایهام قرار
می گیرند نمادها و نشانه ها و یا سمبل های رایج است.
شناخت سمبل ها و در مرحله بعد، تحلیل آن ها در یک اثر کارتون، رمز ورود به معنای آن هاست.
در میان کشورهای دنیا، کارتونیست هایی به خلق اثر می پردازند که آثارشان نه تنها هجوهای سطحی و کم مایه نسیت بلکه مملو از مفاهیم عمیق و حاوی سمبل های فراوان است.
شناخت و مطالعه و آگاهی از نمادهای بین المللی و بومی سبب می شود که رمزگشایی از یک اثر کاتونی برای یک مخاطب راحت تر و لذت درک معنای آن بیش از پیش باشد.
نمادها و نشانه ها و یا سمبل ها، باعث می شوند تا آثار کارتون، مضامین خود را در لایه های مختلف به مخاطب ارائه کنند. این که چه میزان، این لفافه گویی ها مطلوب یک اثر کارتونی باشند، بحثی است که همواره میان کارتونیست ها محل اختلاف نظر است. اما معمولا در جوامعی که کارتونیست ها نمی توانند هر نقدی را در قالب کارتون ارائه دهند، کم کم سمبل ها راه خود را به آثار کارتون باز می کنند تا کارتونیستی که همواره در حال بندبازی پرمخاطره ای قرار دارد از روی بند به پایین نیفتد!
کارتونیست های اروپای شرقی را می توان عمده ترین هنرمندانی دانست که کارتون هایشان دارای چنین ویژگی هایی است.
ایران نیز به دلیل شرایط اجتماعی و سیاسی، کارتونیست هایی را به جهان معرفی کرده است که می توان آنان را کارتونیست های سمبلیست نامید.
فضای خاص سیاسی و خطوط قرمز نامعلوم و بسیاری دیگر از عوامل، سبب خلق آثاری می شوند که دارای لایه های مختلف و مملو از نشانه ها و نمادهای فراوان است.
اما چگونه می توان از طریق شناخت سمبل ها، از تصاویر طنزآمیز کارتونی رمزگشایی کرد؟
سمبل ها در کارتون چند دسته اند:
۱. سمبل های تصویری
۲. سمبل های کلامی
در میان این دو دسته ، سمبل هایی هستند که مربوط به یک فرهنگ و قوم و ملت اند و گروهی دیگر، سمبل هایی که جنبه بین المللی داشته و می توان در تمام دنیا، فهمی همگون از آن ها داشت.
به طور مثال، پرنده صلح با شاخه زیتونی که در میان منقار دارد، نمادی از آرامش و صلح است که در تمام جهان، شناخته شده و در بسیاری از آثار قابل مشاهده است.
سمبل های یک کشور را می توان ” سمبل های بومی” نامید.
در نگاهی دقیق تر، باید گفت که برخی نمادها، در طول زمان، معنا و مفهوم خود را از دست نداده و با تاریخ یک ملت، آمیخته شده اند. می توان این گونه نشانه ها و سمبل ها را در ضرب المثل ها و اشعار برجسته یک فرهنگ، جستجو کرد.
برخی نشانه ها اما بر اساس یک واقعه تاریخی بر سر زبان ها می افتد و به تصاویر کارتونی وارد می شود.
اگر بخواهیم به نمونه ای از این گونه وقایع اشاره کنیم، می توان به ماجرای رسوایی اخلاقی “بیل کلینتون” رییس جمهور سابق ایالات متحده اشاره کرد که به ماجرای “مونیکا گیت” معروف شد. این واقعه، سبب خلق نمادهایی در آثار کارتونیست ها شد که مربوط به همان جریان مقطعی در تاریخ است.
و یا ماجرای عملیات تروریستی ۱۱ سپتامبر که طی آن برج های دوقلو در نیویورک فرو ریخت و دستمایه خلق بسیاری آثار کارتونی شد که دارای سمبل های مشخص آن دوره بود.
و یا تصاویری که از شکنجه های زندانیان ابوغریب منتشر شد و دستمایه آثار کاتونی شد که نحوه شکنجه زندانیان در آن آثار به شکل یک سمبل تصویری در آمده و در بسیاری کارتون های آن دوره قابل مشاهده بود.
در سال های مختلفی که از ورود کاریکاتور به ایران می گذرد، دوره هایی که این هنر، فرصت بروز و خودنمایی یافته است، سمبل هایی را می بینیم که بر اساس یک رویداد و یا ظهور برخی چهره ها و شخصیت ها به کارتون ها پاگذاشته اند.
مثلا در دهه اخیر، ظهور برخی گروه هایی که می خواستند افکار خود را از طریق خشونت، در جامعه رواج دهند باعث شد که کارتونیست ها از سمبل هایی استفاده کنند که بیانگر نقد به این نوع تفکر بوده است. استفاده از سمبل هایی چون “چماق”، “تفنگ” و “زنجیر” مصداق هایی از این ادعاست.
اگر به گذشته ای دورتر برویم، نشریاتی چون “گل آقا” و یا “طنز و کاریکاتور” برای نقد سیاست های دولت، سمبل شخصیتی چون “دکتر حسن حبیبی” که معاون اول دولت وقت بود را به عنوان سمبل دولت در کارتون های خود استفاده می کردند.
اما سمبل ها کلامی را می توان در کارتون هایی دید که دارای دیالوگ و نوشته هستند. این کارتون ها که بیشتر کارتون های “ادیتوریال” و یا مطبوعاتی نام گرفته اند برای بیان نقد همراه با طنز، از کلام استفاده می کنند. در این نوع سمبل ها نیز کلماتی هستند که با فرهنگ یک ملت گره خورده اند و در طول سالیان دراز خاصیت کلامی خود را از دست نمی دهند. این گونه سمبل ها را بیشتر برگزفته از حکایت ها و ضرب المثل ها و اشعار مختلف و معروف می توان دید.
اما گروهی دیگر از سمبل های کلامی هستند که مربوط به مقطع خاصی از تاریخ اند که حادث شدن یک رویداد، سبب خلق آن ها شده است.
شاید این سمبل ها را بتوان در میان کلماتی که مردم کوچه و بازار رد و بدل می کنند دید و یا لطیفه هایی که دهان به دهان می چرخند جستجو کرد.
به طور مثال در سال ۱۳۸۵، دولت، چند روز از روزهای هفته را بدون فاصله تعطیل کرد. در میان مردم، لطیفه ای خلق شد که به دولت پیشنهاد داده بود که : “چون ایام هفته میان دو تعطیلی جمعه قرار دارد، پس کل روزهای هفته را تعطیل کنید!”
همین لطیفه دستمایه ای شد که بر اساس آن کارتونی خلق و منتشر شود.
