تهران چیست و تهرانی کیست؟ | مرتضی رحیم‎نواز

پاسخ به پرسش چیستی و چرایی در علوم انسانی، تبیین نوعی انگاره هویتی است که نسبت فرد را با خود و پیرامون خود برقرار می‌سازد.

رویکرد معناشناختی به این پرسش ما را متوجه دو گزاره انسان به مثابه متغیر و فضا به عنوان عامل تثبیت‎کننده می‌نماید. به این ترتیب با پرسشی مواجه هستیم که از یک سو نظر به سویه‎های انسان‎شناسی دارد و از سوی دیگر عامل ایستایی محیط را مهم قلمداد می‎کند. اگرچه می‎دانیم شهر گزاره‎ای ثابت و ساکن نیست و لحاظ قراردادن آن به عنوان مدل ایستای این معادله تنها در صورت است که اتفاق می‎افتد و در معنا به نسبت پویایی انسان او نیز تحرک‎پذیر است.

برقراری نسبت فرد با جامعه‎ای که در آن زندگی می‌کند، نوعی هویت مکانی و فرهنگی را باعث می‎شود که متفاوت از انواع دیگر هویت‎ها است. به تعبیر دیگر یک تهرانی از هویتی برخوردار است که یک مشهدی یا گیلانی از آن برخوردار نیست. این هویت تحت‎تاثیر داده‎هایی است که هر فرد به واسطه رابطه‌ای که با شهر برقرار می‎کند، آن‌ها را دریافت و به کار می‎برد. در فرایند این رفتار است که عنصر هویتی شکل می‎گیرد.

شکل ساده پاسخ به این پرسش این است که تهران شهری است که در تعامل با تهرانی رشد کرده و به کمال می‎رسد. در این گزاره با تغییر نام شهر می‎توان به نتایجی شبیه همین پاسخ دست پیدا کرد. حال پرسش دیگری را طرح می‎کنم و آن اینکه آیا یک تهرانی در شیراز می‎تواند به ایجاد رابطه‎ای شبیه آن چیز که در تهران تجربه زیستی آن را دارد، موفق شود. یا به عکس یک شهروند سنندجی در تهران قادر به آفرینش هویتی از نوعی که در شهر خود ایجاد می‎کند، هست؟

پاسخ به این پرسش دشوارتر از پاسخی است که پیشتر بیان شد. به نظر من تهران متفاوت از شهرهای دیگر این امکان را فراهم ساخته تا گروه‎های غیر بومی بتوانند با آن تعامل کرده و موفق به ایجاد رابطه باشند. شکل رفتاری شهرهای بزرگ و مهاجرپذیر از این گونه است. با این وجود نوع رابطه هویتی یک تهرانی با شهر و زادگاه خود پیچیده‎تر از رابطه‎ای است که یک آذری یا گیلانی با این محیط برقرار می‎کند. حتی پیچیده‌تر از رابطه‎ای است که آن‌ها با شهر و زادگاه خود برقرار می‎کنند.

شهر مهاجرپذیر یک خصوصیت ویژه دارد که در شهرهای مهاجرفرست این ویژگی بسیار کمرنگ و در مواردی نایاب است. وجود ظرفیت‎های تعاملی در شهرهای بزرگ، پذیرش فرهنگ‎های متفاوت را ممکن می‎سازد. خوانش چنین شهرهایی گستره وسیع‎تری از خوانش رسمی شهرهای کوچک را شامل می‌شود و این خصوصیت در نهایت به ایجاد حس تعلق به شهر کمک می‎کند. در حالی که شهر کوچک ناتوان از ایجاد چنین رابطه‎ای است و ظرفیت‎های اجتماعی محدودی برای پذیرش خوانش‎های متفاوت از خود بروز می‎دهد.

شهروند مهاجر برای ایجاد رابطه با محیط بخشی از توان فرهنگی و تمدنی خود را مصرف می‎کند. این سرمایه اجتماعی در نهایت به افزاش تاب‎آوری فرهنگی شهر میزبان منجر می‎شود. آنگونه که می‎تواند در برابر بحر‎ان‎های بزرگ اجتماعی خود را بازیابی کرده، در مقابله با آن توان‎افزایی نماید. بحران‎هایی که هر شهر دیگر در مصاف با آن محکوم به شکست هستند، در کلان شهرهای بزرگ ایجاد ظرفیت و فرصت اجتماعی می‎کنند و این خصویتی است که تهران و تنها تهران از آن برخوردار است.

هویتی که فراتر از جغرافیای شهر رقم خورده و نوعی هویت ملی به شمار می‎آید، تهران را متفاوت و تهرانی را مجزا از دیگر هم‌وطنان خود می‌سازد. این هویت همانگونه که اشاره شد، انگاره‎های هویت ملی را بر دوش می‎کشد و این توان را دارد تا در دفاع از خود ظرفیت‎های فرهنگ‎، قومیت و حتی ملیت‌های مختلف را به خدمت بگیرد.
به این ترتیب است که هویت تهرانی، یک هویت ایرانشهری است. چراکه در نتیجه یک تعامل زیستی طولانی مدت، موفق شده تا عناصر هویت ایرانشهری را درک و آن‌ها را بومی سازی نماید؛ آنگونه که خدشه‎پذیری هر یک از آن‌ها می‎تواند بخشی از هویت ایرانشهری آن را خدشه‎پذیر سازد.