نقش آفرینی زنان در شاهنامه

نخستین نشست شاهنامه‌پژوهی با محوریت نقش زنان در شاهنامه فردوسی در ۲۷ مرداد ۱۴۰۱ به همت مرکز خدمات روان شناختی سیاووشان و گالری یافته برگزار شد. در آستانه دومین نشست تخصصی زنان شاهنامه، مروری کوتاه بر این پروژه فرهنگی ـ هنری خواهیم داشت.

در پروژه زنان شاهنامه، زنان تاثیرگذار در این حماسه اساطیری شاهنامه موضوع بررسی و شناخت قرار می‌گیرد. این زنان  برجسته در خلال روایت فردوسی در شاهنامه، تصمیم یا تصمیماتی گرفته‌اند که در روند شاهنامه نقش مهمی را ایفا نموده، روال داستان را دستخوش خود قرار می دهد. این قدرت اتخاذ  تصمیم که به عنوان ویژگی این زنان مورد تاکید است،  در  نقطه مقابل پادشاهان و یا پهلوانانی است که معمولا بر اساس پیشگویی و دیدن رویا و طالع بینی، خود را تسلیم سرنوشت می‌کنند.

زنانی که برای این پروژه انتخاب شده‌اند عبارتند از:

• ارنواز و شهرناز

خواهران جمشید همسران ضحاک و فریدون که به کمک فریدون رفته و در پیروزی او بر ضحاک نقش مهمی ایفا می‌کنند. این دو مادران تو سلم و ایرج هستند که ماجراهای بسیاری پس از تولدشان آغاز می‌شود.

• فرانک

فرانک مادر فریدون زنی که با چنگ و دندان پادشاه نجات بخش را بزرگ می‌کند تا امیدواری به سرزمینمان بازگردد.

• سین دخت

مادر رودابه و همسر مهراب که با درایت و خردمندی بدون هیچ جنگ و خونریزی پیوندی غیر ممکن را ممکن می‌سازد. سین دخت نمونه‌ای بسیار عالی از پیروزی خرد در شاهنامه است که مزایای آن همواره در شاهنامه باقیست.

• رودابه

دختر سین دخت همسر زال و مادر رستم است. او با جسارتی مثال زدنی و با قدرتی خارق العاده نشان می‌دهد قدرت عشق از ملت‌ها و لشکر‌ها نیز بزرگ‌تر است. نحوه عاشق شدن زال و رودابه که با توصیف و شنیدن از یکدیگر است از نکات برجسته این داستان است.

• تهمینه

مادر سهراب که برایش داشتن فرزند از رستم مهم‌تر از خود رستم است و همان جسارت رودابه را در ابراز علاقه دارد با این تفاوت که قدرتی که به او این اجازه را می‌دهد عشق به مادر شدن است.

• گردآفرید

پهلوان زن ایرانی که با پدرش در دژی مرزی از ایران محافظت می‌کنند. کسی در هنگام شکست از سهراب با استفاده از قدرت و زیبایی زنانگیش از دست او می‌گریزد و یکی از بیشمار کسانیست که سهراب را فریب می‌دهد.

• سودابه

سودابه دختر پادشاه هاماوران و ملکه ایران کسی که به خاطر شوهرش در سرزمین پدریش زندانی می‌شود اما حاضر به ترک او نمی‌شود. کسی که بعدتر‌ها عاشق ناپسری‌اش سیاوش می‌شود و برای رسیدن به او از هیچ کوششی باز نمی‌ماند.

• جریره

دختر پیران ویسه و همسر اول سیاوش و مادر فرود و کسی که با وجود این که پدرش مهم‌ترین پهلوان توران است از فرزندش می‌خواهد به لشگر کین خواه ایران که برادر نا تنی‌اش تدارک دیده بپیوندد و هنگامی که ایرانیان پسرش را می‌کشند در آغوش او جان خود را می‌گیرد. او در میان زنان کتاب یکی از شخصیت‌هایی ست که خواب می‌بند و خوابش تعبیر دقیقی از حقیقت است.

• فرنگیس

دختر افراسیاب همسر سیاوش و مادر کیخسروست. او سیمای زنی سازگار را دارد که با وجود همه نا ملایماتی که می‌شود باز هم صبوری پیشه می‌کند و فرزند نام آورش کیخسرو را به پادشاهی ایران می‌رساند تا وی انتقام مرگ سیاوش را از افراسیاب بگیرد.

• منیژه

دختر افراسیاب همسر بیژن و خواهر فرنگیس است. او نیز مانند خواهرش با یک ایرانی ازدواج می‌کند اما برخلاف فرنگیس منیژه خودش عشقش را انتخاب می‌کند و تاوان سنگینی نیز بابت آن می‌پردازد.

• کتایون

کتایون دختر پادشاه روم همسر گشتاسب پادشاه ایران و مادر اسفندیار است. کتایون زنی ست بر قدرت که با وجود قدرت فراوانی که از هر دو کشور برایش وجود داشت لب به اعتراض می‌زند و مخالفت می‌کند. او نیز مانند جریره رویای صادقه می‌بیند.

• زن نگهبان

زنی با حضوری کوتاه اما بسیار تاثیرگذار در شاهنامه. او شاپور ذوالکتاف پادشاه اسیر ایران در قصر روم را نجات می‌دهد و با کمک او دوباره ایران از دست رومیان آزاد می‌شود. زنی چنین تاثیرگذار که حتی نامش ذکر نشده و در ادامه داستان شاپور نیز خبری از او نیست.

• گردیه

خواهر بهرام چوبین و گردوی همسر بهرام سیاوشان و خسرو پرویز کسی که در شورش برادرش بهرام چوبین با خردمندی و نطقی سعی در آن داشت که برادرش را منصرف کند و در هنگام نبرد با برادر خاقان چین رزمنده‌ای بی‌بدیل بود. وقتی سنگ دل می‌شد تبدیل به زنی شد که شویش را می‌کشد. هنگام طنازی دلربا بود چونان که خسرو پرویز عاشق شیرین را به وجد می‌آورد و به فکر مردم زادگاهش که ری را نجات داد. به راستی گردیه چکیده از تمام زنان شاهنامه است.

•  شیرین

شیرین همسر محبوب خسرو پرویز است. او عاشق خسرو پرویز است و برای جلب رضایت او هر کاری می‌کند. حتی کشتن مریم دختر پادشاه روم و همسر دیگر خسرو پرویز. پس از مرگ خسرو پسر خسرو شیرویه که از مریم است ابتدا می‌خواهد انتقام مادرش را از شیرین بگیرد اما هنگامی که زیبایی او را می‌بیند وی را به شبستان فرا می‌خواند و از او می‌خواهد همسرش شود. شیرین از او خواهش می‌کند دیگر بار به دیدن پیکر خسرو پرویز در دخمه برود و همان جا زهر می‌خورد و خودکشی می‌کند

•  هنرمندان پروژه

از ۱۵ هنرمند زن از میان برجسته‌ترین هنرمندان ایرانی در این پروژه دعوت شده است تا هر کدام خالق یکی از این شخصیت‌ها باشند. نکته بسیار مهم در این انتخاب توجه به پیدا کردن هنرمندانی بود که بتوانند از قالب همیشگی خود خارج شوند و بپذیرند بر اساس داده‌هایی شخصیت کتاب را خلق کنند.

•  روش خلق

برای هر کدام از این آثار سه پرده در نظر گرفته شده

1. به این صورت که با توجه به داده‌های شاهنامه و سایر پژوهش‌های صورت گرفته شخصیت خلق می‌شوند. منظور از خلق لزوما این نیست که پرتره‌ای از شخصیت مورد نظر باز خلق شود و مهم این است که با توجه به داده‌ها به کلمات کلیدی و کانسپت مشخصی برسند و پروسه خلق را از آن جا شروع کنند.
2. با توجه به داده‌ها و شناختی که هنرمند از شخصیت مورد نظر پیدا کرده است می‌بایست خود را در لحظه‌ای که آن شخصیت تصمیم مهمی در ماجرای شاهنامه گرفته می‌گذارد و جای او تصمیم می‌گیرد. آیا همان تصمیم را می‌گیرد یا تصمیم دیگری می‌گیرد.
3. هنرمند همان شخصیت را با همان ویژگی‌ها به جای خود و در زندگی امروزش می‌گذارد و بر عکس دفعه قبل امتحان می‌کند تا ببیند این شخصیت با ویژگی‌های شخصیتی‌اش چه تصمیمی می‌گرفت اگر به جای او بود.

گفتنی ست در این مسیر تمام هنرمندان جلساتی را با یک روانکاو معتبر خواهند داشت که علاوه بر حرفه خودش بر شاهنامه نیز تسلط دارد و کمک می‌کند هر شخص خودش را و آن شخصیت را بهتر بشناسد.

• تغییر مسیر داستان‌های شاهنامه

در سال‌های اخیر بسیار دفعات این گلایه شنیده شده که چرا داستان‌های کهن ادب فارسی مخصوصا شاهنامه با تمام گیرایی موجود در آن‌ها، توفیقی که باید را میان نسل جوان نداشته است.

یکی از مسائل حائز اهمیت در این مقوله آن است که ساحت‌های جدیدی از داستان‌های شاهنامه باید مورد توجه قرار بگیرند شخصیت‌ها مکان‌ها باید دارای کاراکتر شوند آنگونه که در کتاب هستند و به هر کدام جداگانه پرداخته شود. بهترین مثال برای این تغییرات هنرمندانه گزارش ارداویراف بهرام بیضایی ست که برخی از شخصیت‌های شاهنامه را در یک کتاب داستانی دینی زرتشتی اضافه کرده و گزارشی جذاب و حاصل نتیجه گیری بیضایی از این متون را شاهد هستیم. یکی از اهداف دیگر این پروژه ضمن حفظ ارزش‌های داستانی تغییراتی عامدانه و از این دست است که به مدد تصمیم گیری‌های هنرمند و شخصیت کتاب در دو زمان مختلف ساحت جدیدی برای این کاراکتر به وجود می‌آید.