این ساختمان روزگار غریبی را از سر گذرانده است، از تاجگذاری محمدشاه قاجار و قتل وزیر وی قائم مقام فراهانی گرفته تا مراسم قربانی شتر در عید قربان روزگار قاجار. باغ نگارستان یکی از باغهای سلطنتی تهران قاجاری بود که زمان ساخت آن دست کم به دوره سلطنت فتحعلیشاه قاجار میرسد. گفته میشود فتحعلیشاه این باغ را برای آسایش در روزهای گرم تهران بنا کرد، اگرچه شواهدی وجود دارد که محدوده بهارستان و نزدیک این باغ از دوران صفویه باغ بودهاند. باغ در زمان فتحعلیشاه بیرون حصار تهران بود و به همراه دو باغ دیگر در اطراف میدان بهارستان (نظامیه در جنوب و سردار ایروانی در شرق) محدوده کنونی میدان بهارستان را دربر میگرفت.
در دوران صدارت آقاسی حصار دومی به دور باغ کشیده شد. پس از توسعه تهران در زمان ناصرالدین شاه، باغ نگارستان درون حصار تهران قرار گرفت و بعدتر با ساختن عمارات دوشانتپه و عشرتآباد و قصر فیرزوه اهمیت تفرجگاهی خود را برای شاهان قاجار از دست داد؛ تا جایی که در گزارشی از سال ۱۳۲۰ قمری (۱۲۸۱ شمسی) فریدالملک همدانی از ویرانی تدریجی عمارات باغ نوشت. امروز دیگر آثار زیادی از بناهای آن دوره موجود نیست. ۹ سال بعد مدرسه صنایع مستظرفه کمالالملک در این باغ دایر گردید.
در سال ۱۳۰۷ شمسی قرار شد دبیرستانی در محل این باغ به معماری مارکُف بنا شود که شامل مدرسه و آپارتمانی برای معلمان فرانسوی آن بود. اما به جای این طرح، باغ نگارستان دارالمعلمین شد و بعدتر با همت کسانی چون محمدعلی فروغی و بدیعالزمان فروزانفر این دارالمعلمین به دانشرای عالی تبدیل شد. امروز این مجموعه تحت مالکیت دانشگاه تهران است و بنایی که مارکف ساخت کتابخانه این مجموعه است.
وسعت این باغ ۴۳,۲۰۰ متر مربع بود که در حال حاضر ۱۱۴۶۹ مترمربع آن باقی مانده است. سردر اصلی باغ در گذشته در جنوب آن قرار داشت و دو طبقه بود. آنچه که امروزه بهعنوان باغ نگارستان شناخته میشود، سه ساختمان دانشسرای عالی است: ساختمان کتابخانه در شمال شرق، ساختمان اداری در شمال و ساختمان اصلی در میانه. معماری هر سه بنا به اوایل دوره پهلوی برمیگردد. ساختمان کتابخانه به فراخور کاربریاش پلانی متمرکز و مربعی دارد و شامل سه طبقه است. پنجرههای دو طبقه پایینی قوسهایی مازهدار و کمخیز دارند ولی پنجرههای ردیف بالا قوسهایی جناغی دارند که یادآور معماری کهن ایران پیش از قاجار است. بالا و پایین همین پنجرههای ردیف بالا تزیینات کاشی آبی نیز به چشم میخورد. سقف بنا شیروانی است و کنگرههایی عمودی دارد.
ساختمان اداری که در کنار ورودی امروزی مجموعه قرار گرفته، در واقع دو ساختمان کنار هم است که میانسرا (حیاط مرکزی) دارد و راهروهایی از دو سو به این حیاط کوچک مرکزی منتهی میشوند. این بنا را میتوان نمونهای جالب از برخورد دو گفتمان معماری کهن ایرانی (با حضور میانسرا) و معماری نوین غربی (سیستم راهرو و اتاق) دانست. امروزه این ساختمان به عنوان بخشهای اداری و دانشگاهی مجموعه خدمت میکند.
ساختمان اصلی که شامل موزه نگارهها، تالار منیر فرمانفرمائیان و نمایشگاههای مردمشناسی و… است، بزرگترین ساختمان کنونی این مجموعه است که نقشه آن طرحی نوین دارد و به وضوح متعلق به معماری دوره پهلوی اول است. ساختمانی با راهرو و چندین اتاق که بازوهایی از اطراف آن بیرون آمده و باعث شکلگیری چند حیاط جانبی در آن شده است. مشابه اینگونه حیاطهای جانبی را که ساختمان از سه بر آنها را احاطه میکند، میتوان در کاخ شهربانی (وزارت خارجه فعلی) در میدان مشق واقع دید. نمای این ساختمان از بیرون شامل پنجرههایی با قوسهای جناغی است و ستوننماهایی تزیینی که البته فقط در ارتفاع پنجره وجود دارند.
