زمستانی که در سایه جنگ اوکراین و روابط تنش‌آلود مسکو و پایتخت‌های اروپایی قرار بود دامن اروپا را بگیرد، روابط ایران و اتحادیه اروپایی را سرد کرده است.
دو سال قبل در نوامبر ۲۰۲۰، زمانی که نتایج انتخابات ایالات متحده نشان داد دونالد ترامپ رییس‌جمهور وقت امریکا باید تا مدتی دیگر از کاخ سفید برود و جو بایدن، کاندیدای حزب دموکرات رییس‌جمهور بعدی ایالات متحده خواهد بود، موجی از امید در ایران و اروپا شکل گرفت. ایران و اروپا امیدوار بودند با بازگشت دموکرات‌ها به قدرت امکان احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ که در زمان اجرا تنش‌ها میان تهران و غرب را تا حد قابل توجهی کاهش داده بود فراهم شود.
دو سال بعد از نوامبر ۲۰۲۰، روابط ایران و کشورهای اروپایی بدترین روزهای خود طی دهه گذشته را تجربه می‌کند؛ توافق برجام احیا نشده و سرنوشت آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، اروپایی‌ها ایران را به نقش‌آفرینی علیه غرب در جنگ اوکراین متهم می‌کنند و اتحادیه اروپایی استفاده از گزینه تحریم علیه ایران را دوباره به روی میز بازگردانده است.
شورای اروپا روز دوشنبه ۱۴ نوامبر با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد ۲۹ فرد و سه نهاد ایرانی را تحریم کرده است. در این بیانیه دلیل اعمال این تحریم‌ها مسائل حقوق بشری ذکر شده و نام احمد وحیدی وزیر کشور، کیومرث حیدری فرمانده نیروی زمینی ارتش، سردار وحید مجید رییس پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات و شبکه خبری پرس‌تی‌وی به همراه تعدادی از فرماندهان سپاه پاسداران در لیست تحریم‌شدگان دیده می‌شود. در این بیانیه آمده است که تحریم‌ها شامل مسدودسازی حساب‌های بانکی، ممنوعیت سفر، ممنوعیت تامین مالی نهادهای مورد اشاره و ممنوعیت صادرات تجهیزاتی است که ممکن است برای مقابله با اعتراضات یا نظارت روی ارتباطات به کار روند.
شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد نیز روز دوشنبه اعلام کرد که با حمایت افراد و نهادهایی که برای انجام تحقیقات بین‌المللی درباره سرکوب مرگبار اعتراضات ایران تلاش می‌کنند، هفته آینده این نشست اضطراری برگزار خواهد شد. عالی‌ترین نهاد حقوق بشری سازمان ملل افزود که این نشست پنجشنبه آینده ۳ آذر (۲۴ نوامبر) برگزار خواهد شد تا درباره «وضعیت رو به وخامت حقوق بشر» در ایران گفت‌وگو شود. برای تشکیل یک جلسه فوری، حمایت ۱۶ عضو از ۴۷ عضو شورای حقوق بشر (بیش از یک‌سوم اعضا) لازم است و این شورا اعلام کرد که تاکنون ۴۴ کشور از این فراخوان حمایت کرده‌اند.
ساعاتی پیش از صدور این بیانیه‌ها، آنالنا بربوک، وزیر خارجه آلمان در توییتر نوشت که اتحادیه اروپا قصد دارد با اعمال تحریم‌هایی جدید پیامی مشخص به ایران بفرستد و بگوید رعایت «حقوق بشر یک اصل غیرقابل چشم‌پوشی است.» او افزود: «ما تحریم‌هایی را تصویب کردیم که به ویژه بر دایره قدرت سپاه پاسداران و تامین مالی آن تاثیر می‌گذارد و توانستیم موضوع ایران را در دستور کار شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد قرار دهیم.»
اظهارات و اقدامات مقام‌های ارشد کشورهای اروپایی علیه ایران تنها به نوشته وزیر خارجه آلمان محدود نمی‌شود. ماه گذشته، کشورهای اروپایی برای تحریم ایران به دلیل «ارسال پهپاد به روسیه» به توافق رسیدند، در هفته‌های گذشته نیز علاوه بر جوزپ بورل مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که به برخی مسائل داخلی ایران نظیر اعتراضات واکنش نشان داد، امانوئل مکرون رییس‌جمهور فرانسه با گروهی از مخالفان دولت ایران دیدار کرد و برای توصیف وقایعی که در داخل ایران رخ می‌دهد از واژه «انقلاب» استفاده کرد. صدراعظم و وزیر خارجه آلمان نیز در چندین مرحله به دلیل آنچه از سوی آن‌ها مسائل حقوق بشری خوانده می‌شد واکنش نشان داده و از ضرورت تحریم ایران سخن گفتند.
مقام‌های ایرانی این نوع موضع‌گیری و اقدامات اروپایی‌ها را «کوته‌بینانه» و «غلط» توصیف می‌کنند و معتقدند این اقدامات ریشه سیاسی دارد. ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه ایران روز دوشنبه در نشست خبری گفت: «متاسفانه چند کشور اروپایی در اتخاذ مواضع علیه ایران از عنوان اتحادیه اروپا سوءاستفاده می‌کنند و لزوما مواضع این چند کشور بیانگر مواضع و رویکردهای تمامی کشورهای اروپایی نیست. چند کشور معدود به صورت غیرمسوولانه خارج از چارچوب و موازین شناخته‌شده بین‌المللی در ارتباط با مسائل داخلی ایران با تمسک به شعارهایی نظیر حقوق بشر، تند و افراطی عمل می‌کنند و کاملا مشخص است این رفتارها سیاسی و مبتنی بر بهانه‌های واهی است.» او پیش‌تر نیز به دیدار رییس‌جمهور فرانسه با مسیح علی‌نژاد و همچنین به اظهارات مقام‌های آلمانی واکنش نشان داده بود.
کارشناسان هشدار می‌دهند که تنش در روابط ایران و اروپا به‌طور کم‌سابقه‌ای بالا رفته و دو طرف باید برای فروکاستن از این تنش‌ها گام‌هایی بردارند.
علی‌اکبر فرازی، سفیر پیشین ایران در رومانی رفتار اروپایی‌ها را «بیش از گذشته تند» می‌داند. او به روزنامه اعتماد می‌گوید: «رفتار مقام‌های اروپایی طی هفته‌های گذشته اظهارات مقام‌های اروپایی از جمله صدراعظم آلمان و رییس‌جمهور فرانسه خارج از عرف دیپلماتیک بود و این واکنش‌ها بیش از گذشته تند بود.» به باور او هرچند موضوع اعتراضات در ایران در نوع موضع‌گیری اروپایی‌ها نقش دارد، اما اینکه معلوم نیست سرنوشت برجام به کجا خواهد رسید و اینکه مدعی هستند ایران از روسیه در جنگ اوکراین با ارسال پهپاد حمایت می‌کند، اصلی‌ترین دلایل افزایش فشار اروپایی‌هاست: «متاسفانه اظهارات در داخل ایران هم ضد و نقیض بود. یک سو اظهارات وزیر امور خارجه قرار داشت و از سوی دیگر برخی نهادهای دیگر اظهارات متفاوتی را مطرح کردند.»
حسین امیرعبداللهیان هفته گذشته موضوع ارسال پهپاد به روسیه را تایید کرد اما گفت این مساله قبل از جنگ اوکراین اتفاق افتاده است: «این هیاهویی که برخی از کشورهای غربی به راه انداختند که ایران برای کمک به جنگ اوکراین موشک و پهپاد در اختیار روسیه قرار داده، بخش موشکش کاملا غلط است؛ بخش پهپادش درست است و ما مقدار معدودی پهپاد، ماه‌ها قبل از جنگ اوکراین در اختیار روسیه قرار دادیم. اگر برای ما ثابت شود روسیه از پهپاد ایرانی در جنگ علیه اوکراین استفاده کرده، ما بی‌تفاوت نخواهیم بود.»
فرازی هشدار می‌دهد: «تنش در روابط ایران و اروپا و تیره و تار شدن این رابطه نه به نفع ایران است و نه به نفع اروپا. تیره‌تر شدن روابط ایران با اروپا به طرف‌های سوم سود می‌رساند.»
عبدالرضا فرجی‌راد، استاد دانشگاه و سفیر پیشین ایران در نروژ هم در پاسخ به «اعتماد» مساله اوکراین را یک موضوع بسیار مهم می‌داند: «مساله جنگ اوکراین یک مساله استراتژیک برای اروپایی‌هاست. روسیه تمام‌قد در برابر ناتو ایستاده و برای اروپایی‌ها قابل قبول نیست زمانی که آن‌ها تمام تلاش خود را به کار بسته‌اند که روسیه را در موضع دفاعی قرار دهند، ایران درصدد کمک به روسیه برآید. این البته ادعای آن‌هاست اما ایران باید تلاش کند مساله را حل کند.» او می‌افزاید: «ایران باید مساله را حل‌وفصل کند و این موضع را اتخاذ کند که در موضوع جنگ اوکراین، تا زمان برقراری آتش‌بس و پایان جنگ هیچ سلاحی به هیچ‌یک از طرف‌ها نخواهد داد. معتقدم بخشی از فشار اروپایی‌ها به ایران برای این است که تهران بپذیرد که از مسکو حمایت نکند.»
عبدالرضا فرجی‌راد معتقد است مسائل داخلی ایران نیز بی‌تاثیر نبوده و باید تدبیری برای آن اندیشیده شود: «اختلاف‌نظرها میان ایران و اروپا دو بخش دارد. بخشی به مسائل داخلی ایران یعنی اعتراضات در داخل کشور بازمی‌گردد و بخشی نیز ناشی از مسائل خارجی است که شامل جنگ اوکراین و احیا نشدن برجام می‌شود. در مسائل داخلی که به اعتراضات در ایران مربوط می‌شود واقعا نیاز است که ما روش گفت‌وگو و مفاهمه را در داخل در پیش بگیریم و از رفتارها و الفاظی که برخی اشخاص و نهادها به کار می‌برند دوری کنیم. اگر شرایط به نحوی مدیریت شود که رضایت مردم در داخل کشور جلب شود، فشار افکار عمومی ایرانیان خارج از کشور و فشار افکار عمومی شهروندان کشورهای غربی کاهش می‌یابد.» او تاکید دارد: «نمی‌توان مسائل را کاملا از هم تفکیک کرد. هم مسائل داخلی ایران هم اختلاف نظرها بر سر مسائلی نظیر جنگ اوکراین در موضع‌گیری اروپایی‌ها موثر بوده. اروپا همواره به مسائل حقوق بشری در ایران حساس بوده و کمتر یا بیشتر به این مسائل واکنش نشان داده است. فشار افکار عمومی روی آن‌ها برای موضع‌گیری هم جدی است و نباید این مساله را نادیده گرفت.»
