تشدید خشکسالی در سال آبی جدید | محمد فخار

ایران دوازدهمین کشور دارای تنش‌های آبی سراسری جهان در سال۲۰۴۰ خواهد بود. تنشی که ۲سال است در برخی استان‌های کشور به‌صورت محدود و طی زمان‌های کوتاه شروع شده و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا ۱۸سال دیگر به اوج خود خواهد رسید. هفته پیش عباسعلی نوبخت، معاون وزیر جهادکشاورزی نیز در این‌باره هشدار داده بود که «ایران ازجمله کشورهای دنیاست که تا سال۲۰۴۰ با بحران شدید خشکسالی و تنش آبی مواجه می‌شود.» روند تغییر اقلیم موجب شده بارش‌ها در ماه‌های کمی از سال رخ دهند و آنطور که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد سال آبی پیش رو نیز باید بدین منوال باشد. به گزارش مرکز ملی خشکسالی قرار است بارش‌های جدی از هفته سوم آبان در کشور آغاز شود و این یعنی بارش‌های پاییزی دیرهنگام خواهند بود که این می‌تواند خطر بروز سیل در ماه‌های پایانی سال و بهار۱۴۰۲ را افزایش دهد و خسارت‌های جدی به باغداران وارد کند.

• سابقه خشکسالی در ایران

از سال۱۳۷۶ تغییر اقلیم در ایران شروع شد و نخستین اثرات خود را با خشکسالی در استان‌های نیمه خشک کشور نشان داد. در ادامه این رویه سال۱۳۸۱ نخستین طرح انتقال آب از سرچشمه زاینده‌رود به استان یزد آغاز شد و از سال۸۳ نخستین گزارش‌ها درباره کاهش چشمگیر سطح آب دریاچه ارومیه منتشر شد. روند خشکی تالاب هامون از سال ۸۵ آغاز شد و این چرخه طی ۱۵سال چنان سرعت گرفت که امروز هامون به‌طور کامل و دریاچه ارومیه تا ۹۵درصد خشک شده است و هیچ امیدی به احیای آن‌ها نیست. اما تالاب‌ها و دریاچه‌ها تنها بخشی از چرخه خشکسالی را تشکیل می‌دهند.

• فهرست کشورهای تنش‌های آبی

مؤسسه منابع جهان (WRI) چندی پیش فهرست کشورهای تحت‌تأثیر تنش‌های آبی در سال۲۰۴۰ را منتشر کرده که کشورهای بحرین، کویت، قطر، سن‌مارینو، سنگاپور، امارات و فلسطین هم‌اکنون بالاترین ریسک تنش آبی را در جهان دارند. پس از آن عربستان، عمان، لبنان، قرقیزستان و ایران قرار دارند که تنش‌های آبی در آن‌ها به‌صورت محدود شروع شده و پس از آن اردن، لیبی، یمن، مقدونیه، آذربایجان، مراکش، قزاقستان و عراق هستند که ۲۰کشور دارای تنش آبی تا سال۲۰۴۰ خواهند بود.

• سال کم‌بارشی بود

۳ هفته پیش پرونده سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ درحالی بسته شد که بارش‌های آن با کاهش حدود ۲۴درصدی نسبت به دوره بلندمدت همراه شده و یک سال کم‌بارش دیگر برای ایران رقم زد. آمارهای وزارت نیرو نشان می‌دهد سال آبی اخیر سال کم‌بارشی برای کشورمان بوده که سبب استمرار خشکسالی در کشور می‌شود. براساس آمارهای مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی از ابتدای مهر۱۴۰۰ که سال آبی آغاز شد تا انتهای شهریور۱۴۰۱ درمجموع ۱۸۰.۴میلی‌متر بارش در کشور رخ داده است. این میزان بارش در مقایسه با دوره بلندمدت که ۲۳۷.۱میلی‌متر بارندگی ثبت شده، ۲۳.۹میلی‌متر کاهش داشته است. در سال آبی اخیر میزان بارش‌ها به رقم ۱۹.۷میلی‌متر رسیده که در مقایسه با دوره بلندمدت که میزان بارش‌ها ۱۱.۵میلی‌متر بوده با رشد ۷۱.۳میلی‌متری همراه شده است. از سویی بروز پدیده مونسان در تابستان امسال یکی از عواملی است که افزایش بارش‌ها را نسبت به دوره بلندمدت رقم زد اما به‌هرحال به‌علت ناگهانی بودن خسارات سنگینی به برخی استان‌های کشور وارد کرد و بارندگی‌های امسال با وجود آنکه نسبت به پارسال ۳۰درصد رشد داشته اما نسبت به شرایط نرمال ۱۸درصد کاهش نشان می‌دهد. بر این اساس اکنون سدها ۴۱درصد پر شده‌اند، درحالی‌که باید ۵۰درصد پرشدگی داشته باشند که این کاهش ناشی از شرایط خشکسالی است.

• افق ۱۴۲۰ ایران

براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال۱۴۲۰ سرانه آب ایران با فرض ۱۰۶میلیون نفر جمعیت به ۹۷۶مترمکعب به ازای هر نفر می‌رسد. در عین حال براساس استانداردهای جهانی بحران آبی در شرایطی شکل می‌گیرد که سهم هر نفر از منابع آب کمتر از هزار مترمکعب باشد. بدین‌ترتیب در این سال اجرای جیره‌بندی آب قطعی است و دسترسی به آب شرب به سختی ممکن خواهد شد. از سویی به‌دلیل روند تغییرات اقلیمی، میزان منابع آب ایران از ۱۲۰۰مترمکعب فعلی با افت ۳۰۰مترمکعبی در سال۱۴۲۰ مواجه خواهد شد.

• راه‌حل چیست؟

گزارش سازمان جهانی هواشناسی نشان می‌دهد ایران جزو کشورهایی است که به‌دلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی در سال۲۰۲۵ با بحران شدید آب مواجه می‌شود و در سال۲۰۴۰ به نهایت حد بحران شدید آب می‌رسد. گزارش سازمان زمین‌شناسی کشور نیز نشان می‌دهد هم‌اکنون منابع آبی از نظر کمیت، کیفیت و برداشت بی‌رویه از دشت‌ها در وضعیت فوق بحرانی قرار دارد. منابع آبی کشور نیز شرایط بسیار ناپایداری دارند و آبخوان‌ها در حال شورشدن و رو به اتمام هستند. در چنین شرایطی تنها راه‌حل ممکن، پرهیز از برداشت بی‌رویه منابع آبی کشور است. همچنین مدیریت مصرف آب با اولویت تامین آب شرب، پرهیز از کشت محصولات پرآب‌بر به‌خصوص در حوضه‌های آبریزی که با کاهش شدید حجم ذخایر آب مواجه شده‌اند، اتخاذ تدابیر لازم برای سازگاری با اقلیم در راستای سند سازگاری با اقلیم، آگاهی‌رسانی و توجه مردم به کم‌آبی راه‌هایی است که می‌تواند به کشور در سال‌های پیش‌رو کمک کند.