دانش بومی که سینه به سینه به دست ما رسیده در سایه بی‌توجهی برای همیشه نابود می‌شود و هیچ اثری از آن برای آیندگان نمی‌ماند. ثبت ملی و در ادامه ثبت جهانی یکی از راهکارهای حفظ میراث و دانش گذشتگان است. به عنوان نمونه بومیان منطقه خشک همجوار با بیابان لوت با ایجاد «بندسار» سیلاب‌ها را کنترل و با آن ضمن تغذیه منابع آب زیرزمینی، کشاورزی دیم انجام می‌دهند. دانش بومیان این منطقه به تازگی در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده و در مرحله ورود به فهرست میراث جهانی قرار دارد. بهمن ایزدی، پیشکسوت محیط‌زیست که در فرآیند ثبت این دانش تلاش‌های بی‌وقفه‌ای را انجام داده است در این باره می‌گوید: پس از سال‌ها تلاش و انجام مطالعات محیطی در کنار دست‌اندرکاران بومی بلوچ طایفه نارویی، نهایتا در سال گذشته پرونده سازه خِردمحور «بندسار» به عنوان الگوی مدیریت حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع آب و خاک را به سازمان میراث و گردشگری استان سیستان و بلوچستان ارایه کردم و با دفاعم از ارزش‌های ملی بندسار در شورای ملی ثبت میراث فرهنگی ناملموس کشور که به ریاست آقای مصطفی پورعلی مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی کشور برگزار شد، نهایتا با موافقت و تایید آن شورا، سازه «بندسار» در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شد تا زمینه ورود آن به فهرست میراث جهانی آثار فرهنگی ناملموس فراهم شود. همچنین این ثبت باعث شد تمامی هموطنانی که دل در گرو آبادانی کشور دارند، مردمان استان سیستان و بلوچستان، بومیان بلوچ طایفه نارویی مناطق چاه حسین علی و نوک آباد به ویژه حاج مصریان قباد نارویی و فرزندان وی، مراد علی قباد نارویی و فرزندانش که سال‌هاست با اجرای عملی سازه بندسار، دانش بومی اجدادشان را زنده نگه داشته‌اند، مسرور شوند.
- دانش بومی مدیریت آب و خاک در جوار بیابان لوت
بیابان فرا گرم و خشک لوت جزو ۲درصد خشک‌ترین مناطق دنیا قرار دارد و سازه بندسار از جمله شیوه‌های دانش محور تحت تاثیر شرایط چنین اقلیمی است. این سازه‌ها در واقع الگویی راهبردی برای مدیریت منابع آب و آبخیزداری و همچنین انجام کشاورزی پایدار هستند. ایزدی در این باره می‌گوید: شیوه خردمندانه بندسار، کارشناسان بخش‌های آب و خاک و تمام کنشگران محیط‌زیست را با یکی از ارزنده‌ترین شیوه‌های مدیریت حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب و خاک که مبتنی بر دانش بومی مردمانی است که در سخت‌ترین شرایط طبیعی زندگی می‌کنند، آشنا می‌کند. بومیان ساکن در اقلیم خشک و گرم همجوار با بیابان لوت از صدها سال پیش با ایجاد «بندسار» در کنترل سیلاب‌ها و تامین و تعدیل سفره آب‌های زیرزمینی و همچنین جلوگیری از پیشروی بیابان (تپه‌های ماسه بادی) و بهبود رویشگاه‌های طبیعی با فرآیند ایجاد معیشت کشاورزی تلاش می‌کنند. بومیان بلوچ طایفه نارویی با تاسی‌پذیری از دانش و شیوه اجداد خود همچنان در تلاش هستند چراغ دانش نیاکان‌شان درخصوص حفاظت از منابع پایه و ارزش‌های میراث فرهنگی کشور با گذشت سال‌ها و قرن‌ها فراموش نشود و از مهاجرت روی برگردانند. وقتی به کارنامه هزاره‌ها در تشکیل مراکز اجتماعی، ایجاد راه‌های مواصلاتی و رونق اقتصادی مبتنی بر فعالیت‌های فلاحتی و… دقت می‌کنیم متوجه می‌شویم که نیاکان‌مان با شناخت شاخص‌های زیستی و کارکردهای آنان در سرزمین خشک و نیمه خشک ایران، حتی در حواشی خشک‌ترین و گرم‌ترین بوم‌سازگان بیابانی جهان که بیابان لوت است، کهن‌ترین سکونتگاه‌ها و تمدن‌های دیرینه بشری را پایه‌ریزی کرده و با محدودیت منابع آب، اما با اعمال مدیریت حفاظت منابع پایه، باعث ماندگاری جوامع و رونق و دوام کشاورزی با حفظ حرمت طبیعت در اقلیم خود شده‌اند.
- شیوه محلی مدیریت حفاظت و پایداری منابع سرزمینی
آبراهه‌ها، مسیل‌ها و رودخانه‌ها به صورت طبیعی در اکوسیستم‌های مختلف ایجاد شده‌اند و متناسب با شرایط اقلیمی گوناگون و موقعیت‌های توپوگرافی، اثرگذاری گوناگونی بر اراضی سر راه خود دارند. بهمن ایزدی در مورد نقش سازه بندسار در مدیریت آب در بیابان لوت می‌گوید: فقدان هر یک از منابع آب، خاک، باد و انرژی خورشید و کمبود آن‌ها محدودکننده شرایط ماندگاری مردم در بوم ناحیه‌های بیابانی و کاهش یاعدم کشاورزی است. بنابراین ساکنان مناطق خشک از هزاره‌های پیش با درک محدودیت‌های موجود در اقلیم‌های خشک، با درایت و شناخت واقعی منابع موجود، نسبت به ایجاد متد و روش‌های گوناگون درخصوص پایش و نگهداری منابع آب و خاک با ایجاد کشاورزی دیم و کم آب‌بر، ضمن مقابله با بیابان‌زایی، موفق به ایجاد تعادل‌های طبیعی و اجتماعی شده‌اند. ابداع و احداث سفته‌ها و بیش از چهل هزار رشته قنات، احداث آب‌بندها، بندسارها، خوشاب‌ها، دگارها، هوتک‌ها، آبیاری سیلابی، آبیاری کوزه‌ای و… نمونه‌هایی از فعالیت‌های بی‌وقفه متکی بر دانش بومیان مناطق خشک ایران است که بعضا با تسطیح اراضی شیب‌دار انجام می‌داده‌اند. سیلاب هنگامی اتفاق می‌افتد که سرعت آب‌های جاری از سرعت نفوذ تجاوز کند. اما روش‌های مختلف عملیات مکانیکی و بیولوژیکی بندسار سعی در کاهش سرعت آب و کنترل شدت جریان سیلاب و هدایت آب به لایه‌های زیرین زمین را دارد. از این‌رو با کارکرد رسوب‌گیری و نهشته‌گذاری خاک‌های سیل‌آورد در عرصه بندسار، بهترین روش حفاظت از آب و خاک ایجاد می‌شود.
- هندوانه‌های بومی داروی امراض کلیوی
ایزدی در مورد چگونگی ایجاد سازه بندسار می‌گوید: در ناحیه اجتماعی شرق بیابان لوت میزان ریزش باران در سال به‌طور معمول از حدود سی میلی‌متر تجاوز نمی‌کند و در برخی سال‌ها نیز هیچ‌گونه بارشی صورت نمی‌گیرد و این میزان نیز به صورت بارش‌های مقطعی شدید به وقوع پیوسته است. بومیان مناطق موصوف و سایر جوامع مسکون محلی لوت پس از عبور مسیل‌ها از ارتفاعات و رسیدن به شیب توپوگرافی ملایم‌تر، در زمین‌های پهن و گسترده‌ای که در مسیر مسیل‌های اصلی قرار دارند اقدام به ایجاد بندهای خاکی گاه تا ارتفاع چهار متر کرده و با این کار عملا جلوی مسیل‌ها را در میان اراضی مسطحِ توسعه یافته مسدود می‌کنند. به این ترتیب سیلاب‌ها در پشت بند که در واقع سد خاکی است در حوضچه بندسار از حرکت باز مانده و تبدیل به تالاب گسترده‌ای می‌شوند.
برای سرریز تخلیه آب‌های مازاد از حوضه تالاب، در کناره جانبی خاکریز بندسار محل مطمئنی را که به آن‌ها «سرریز» می‌گویند، ایجاد می‌کنند تا آب‌های اضافی در حوضچه از آن مجرا خارج شود. این کار موجب کنترل فشار آب‌های موجود در حوضه تالاب به منظور حفاظت از دیواره سد خاکی بندسار و نگهداری آب به منظور انتقال متناوب آب به لایه‌های خاک زیرسطحی می‌شود. بعد از فرونشست آب‌های موجود تالاب به سفره‌های زیرزمینی، اندک آبی که در عرصه مسطح پشت بندسارها هنوز مانده است، در اواخر فروردین ماه بر اثر شدت دما به سرعت تبخیر می‌شود و در نتیجه بر سطوح خاک‌های اراضی بندسار، خشکی شدید غلبه می‌کند و به اصطلاح «سله» می‌بندد، همین امر موجب می‌شود سله‌های خشک مانند عایق عمل کنند و از خاک مرطوب لایه‌های زیرسطحی در برابر شدت دما و فرآیند تبخیر محافظت کنند و عملا سطح تالاب تبدیل به عرصه مزرعه می‌شود.
کشاورزان نیز در زمان کشت که معمولا در ابتدای ماه اردیبهشت آغاز می‌شود در سطح مزرعه بندسار و در نقاط خاص با فاصله‌های تعیین شده مبادرت به ایجاد گودال کوچکی تا عمق ۴۰-۳۰ سانتی‌متری می‌کنند و بذر هندوانه، خربزه و سایر صیفی‌جات را با غلبه هندوانه که عمدتا واریته‌ای بومی است و از نسل‌های گذشته و اجدادشان به آن‌ها رسیده است، می‌کارند. بذر مذکور با استفاده از رطوبت موجود در لایه زیرین خاک شروع به رشد و نمو می‌کند و با رسیدن به نور و گرما، رشد آن برای رسیدن به سطح زمین مضاعف‌تر و در ادامه با استفاده از رطوبت موجود در لایه‌های خاک زیرین بارور می‌شود. محصول هندوانه بندسار کاملا ارگانیک و بدون استفاده از هرگونه کود و سموم آلی و شیمیایی است و یکی از وعده‌های غذای اصلی بومیان محسوب می‌شود و به علاوه دارای خواص دارویی است و بومیان برای مقابله با امراض کلیوی و کبد از آن بهره می‌برند.
- کشت دیم در سرزمین‌های خشک
بهمن ایزدی در مورد سابقه تاریخی بندسار می‌گوید: تاریخ دقیق احداث بندسارها و کشاورزی مبتنی بر این سازه به درستی مشخص نیست، اما آنچه مسلم است قدمت شکل‌گیری بندسارها به هزاران سال پیش برمی‌گردد و بسیار کهن‌تر از ایجاد سفته‌ها و قنوات در فلات ایران است. باتوجه به مطالعات محیطی، طایفه و تیره‌های بلوچ نارویی در شرق بیابان لوت و در محدوده مناطق بین واحه‌های نخیله، جوزک، چاه حسین علی، نوک آباد و… از قرون گذشته در راستای استمرار کارکرد و حفظ و احیای بندسارهای نوک آباد و چاه حسین علی نقش موثری داشته و باعث شده‌اند. حداقل ۴۰۰ ساله دانش ساخت بندسار که از اجدادشان نسل به نسل به آن‌ها منتقل شده را همچنان زنده نگه دارند. هنوز مکانیسم بندسار علاوه بر استان سیستان و بلوچستان که به نظر می‌رسد هسته مرکزی شکل‌گیری سازه هوشمندانه بندسار باشد و از آنجا به نواحی دیگر منتقل شده باشد، در بوم ناحیه‌های همگون مانند خراسان جنوبی، جنوب خراسان رضوی و کرمان به‌طور پراکنده به ویژه در برخی سال‌های پربارش، بندسارها فعال می‌شوند که براساس مطالعات موجود قدمت آن‌ها حدود ۳۰۰ سال است. اما براساس مطالعات و واقعیات، بندسارهای نخیله، نوک آباد و چاه حسین علی و… توسط عشایر بلوچ تیره «میروزهی» از طایفه نارویی از گذشته‌های دور ابداع شده و حداقل تاریخ مشخص آن به چهار قرن پیش باز می‌گردد. اما همان‌طور که پیش‌تر گفته شد محققان قدمت کشت‌های سیلابی و تغذیه آب‌های زیرزمینی در ایران را پیش از اختراع سفته‌ها و قنوات می‌دانند و متذکر می‌شوند که ساکنین جنوب شرق و شرق ایران، آب‌های زیرزمینی خود را با سیلاب‌هایی که از مخروط افکنه‌ها که به عرصه بندسارها منتهی می‌شده تغذیه می‌کردند و با فرآیند این عملیات به آبخوان‌داری و کشت دیم می‌پرداختند.
آیا برون‌داد کارکردهای هیدرولوژیک بندسار در راستای آبخیزداری یا آبخوان‌داری است و اصولا فواید کشاورزی بندسار در چه ردیفی از عملکرد بندسار قرار دارد؟ همچنین آبخوان‌داری با آبخیزداری چه تفاوتی دارد؟ ایزدی پاسخ می‌دهد: آبخیزداری یعنی مدیریت پایدار حوضه‌های آبخیز که صرفا مربوط به اعمال مدیریت حفاظت آب نیست و شامل کل منابع طبیعی اعم از آب و خاک می‌شود. آبخوان‌داری یعنی آبخیزداری روان‌آب‌های سطحی و زیرزمینی. بدین معنا که برای مدیریت هدایت و نگهداری آب صرفا به روی زمین تکیه نمی‌کنیم و با هدایت روان‌آب‌ها به نواحی تحت‌الارضی، به تغذیه سفره آب‌های زیرزمین کمک می‌کنیم. لذا آب‌هایی که از مجرای آبخیزها در ارتفاعات خارج می‌شوند و در سلسله گیسویی مخروطه‌افکنه‌های منتهی به دشت‌ها می‌رسند، به مرور به لایه‌های زیرین زمین منتقل می‌شوند و سفره‌های آب زیر زمینی را تغذیه می‌کنند.
بنابراین به عملیات هیدرولوژیک و مدیریت آب در لایه‌های زیرین زمین آبخوان‌داری می‌گویند. بنابراین پر واضح است که عملکرد و فواید بندسارها به منظور ایجاد اعتدال اکولوژیک و هیدرولوریک سرزمین با آبخوان‌داری، بسیار فراتر از فواید اقتصادی درآمدهای کشاورزی بندسار است و اشاعه متد و شیوه بندسار در شرایط سخت این روزها، بهترین الگوی کاهش بحران آب و خاک کشور محسوب می‌شود.
