هنرهای سنتی هر کشور، معرف هوش تاریخی مردم در پهنه جغرافیایی آن سرزمین است. صنایع دستی ریشه در هنرهای سنتی داشته و دستاوردهای آن، هم دارای ارزش اقتصادی و هم دارای ارزش فرهنگی و هویتی است که می‌توان آن را اقتصاد هویت بنیان نام‌گذاری کرد. (جلالی ۱۴۰۱). بر اساس تعریف ارایه شده توسط یونسکو، صنایع دستی عبارت است از محصولاتی که توسط هنرصنعتگران ساخته می‌شوند که یا کاملاً با دست، یا به کمک ابزار دستی و یا حتی توسط ابزار مکانیکی تولید می‌شوند تا زمانی که مشارکت دستی خود هنرمند، همچنان اساسی‌ترین مؤلفه محصول نهایی باشد. (UNESCO & ITC | ۱۹۹۷) ماهیت خاص محصولات صنایع دستی ناشی از ویژگی‌های متمایزی همچون، زیبایی‌شناختی، هنری، خلاق، فرهنگی، تزئینی، مذهبی و کاربردی بودن آن است. آنچه از این تعریف می‌توان استنباط کرد این است که محصولات صنایع دستی کالایی کاربردی (دارای ارزش اقتصادی) مبتنی بر زیبایی‌شناسی و خلاقیت فردی (جزءصنایع خلاق) و برخواسته از فرهنگ و تمدن مردمان جامعه (دارای ارزش فرهنگی) است.
کشور ایران با ظرفیت ۳۰۰ رشته صنایع دستی که در ۱۸ گروه رشته شامل: نساجی سنتی، بافته‌های داری و غیر داری، پوشاک سنتی، کاشی سنتی، سفال و سرامیک، صنایع دستی چرمی، هنرهای سنتی وابسته به معماری، صنایع دستی فلزی، صنایع دستی چوبی و حصیری، صنایع دستی دریایی، صنایع دستی استخوان، رودوزی‌های سنتی، سازهای سنتی، میناکاری، چاپ سنتی، صنایع دستی سنگی، آبگینه، صنایع دستی کاغذی و طراحی و نقاشی سنتی طبقه‌بندی شده است (ماده ۱ قانون حمایت از هنرمندان، استادکاران و فعالان صنایع دستی). و به لحاظ تنوع رشته جزء سه کشور برتر جهان محسوب می‌شود و بیش از یک ملیون نفر در این حوزه اشتغال دارند.
صنایع دستی دارای ظرفیت‌های منحصر به فرد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و هنری است که شناخت، توجه و استفاده صحیح از آنها در آینده این هنر صنعت تاثیر گذار است. در این مقاله ضمن اشاره به ظرفیت‌های صنایع دستی به یک تهدید جدی که عبارتست از انباشت محصولات کارخانه‌ای در بازار به اسم صنایع دستی اشاره شده که می‌تواند ظرفیت‌های این هنر صنعت را تحت شعاع قرار دهد.
- ویژگی‌های منحصربه‌فرد صنایع دستی:
در ذیل به ویژگی‌های صنایع دستی که هر جامعه و مردمان آن می‌توانند از آن بهره‌مند شوند پرداخته شده و هدف آن توجه اقشار مختلف جامعه اعم از سیاستگذاران، فعالان و مردم عادی به این بخش از ظرفیت بی‌نظیر کشور است.
- سرانه اشتغال پایین
صنایع دستی هم به عنوان شغل اصلی و هم تحت عنوان شغل دوم بصورت مستمر و گاهی برای پر کردن اوقات فراغت بصورت پاره وقت، ظرفیت اشتغالزایی و انتخاب توسط اقشار مختلف جامعه را در خود دارد. این هنر صنعت به تجهیزات پیچیده و گران قیمتی نیاز ندارد و بر اساس آمار منتشر شده در سال ۱۴۰۱ سرانه ایجاد شغل در این بخش ۳۰۰ ملیون تومان بوده است. این عدد در مقایسه با ایجاد شغل در صنایع بزرگ که گاها تا ۳ میلیارد تومان عنوان شده است. (خبرگزاری میزان اسفند ۱۴۰۰).
- ارزش افزوده بالا
خاک، چوب، پشم، پنبه، ابریشم، صدف، سنگ و رنگ‌های پایه گیاهی و معدنی و… همگی در دسترس و در طبیعت یافت می‌شوند. با هنر نمایی و ذوق و زیبا شناختی هنرمندان، مواد اولیه کم ارزش به آثار ارزشمند و گران بها تبدیل می‌شوند. حتی در رشته‌هایی که مواد اولیه نسبتا گران‌تری (مانند انواع فلزات) مورد استفاده قرار میگیرد، باز هم نقش آفرینی هنرمندان ارزش چند برابری در اثر ایجاد شده به ارمغان می‌آورد. علاوه بر ارزش اقتصادی قابل تخمین، بار فرهنگی و زیبا شناختی اثر که در بلند مدت ایجاد می‌کند اثر را به یک سند هویتی تبدیل می‌کند که بعضا غیر قابل قیمت‌گذاری اقتصادی است.
- اصالت و سازگاری با محیط زیست
اصالت به معنای واقعی، پایدار، ریشه دار، اخلاقی بودن و طبیعی بودن را (دیوید بویل، ۲۰۰۳) در سرتاسرفرآیند تولید یک اثر هنری صنایع دستی می‌توان دید که خود از جاذبه‌ها و ظرفیت‌های صنایع دستی است. حس اصالت در دنیای غیر اصیل و حس کنترل و تسلط در عصری که معمولا کنترلی بر کالاهای مصرفی خود نداریم (رابز تسون ۲۰۱۱) تمایلات به مصرف اخلاقی را جایگزین فرهنگ مصرف رایج و ناپایدار از نظر محیط زیست و حقوق بشر خواهد نمود. (لاکمن ۱۳۹۶). حفظ محیط زیست نیز به تلاش همه مردم جهان نیازمند است. فعالیت‌ها برای کاهش آلودگی‌های محیطی و تولید مواد مضر کمتر، در بیشتر کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه بیشتر شده است. پیش بینی فاجعه زیست محیطی در آینده باعث می‌شود ثروتمندان جامعه به این نتیجه برسند که حتی اگر مصرف گرایی تا بی‌نهایت پیش رود، باعث حس خوشبختی نخواهد شد (حداقل از نقطه‌ای که افراد در کشورهای ثروتمند بدان رسیده‌اند فزون‌تر نخواهد شد).
گونه جدیدتری از امیال و نه از ترس فاجعه زیست بومی، بلکه تمایل به مصرف اخلاقی عامل محرک و انگیزه حرکت به سوی نظم اقتصادی پایدار است (شپر ۲۰۰۹). مواد اولیه مورد استفاده در صنایع دستی عمدتا برگرفته از طبیعت است. به همین دلیل سازگاری بیشتری با محیط زیست دارد. در کنار حس اصالت و تمایل مصرف اخلاقی، حس بر خاسته از خصوصیات عمیق عاطفی انسانی که در محصولات دست ساز نهفته است تمایل به استفاده از این گونه از کالاها را دو چندان می‌کند.
- افسون مراحل ساخت
یکی دیگر از ظرفیت‌های صنایع دستی جاذبه‌های فرآیند تولید است. چگونگی فرآوری مواد اولیه و ساخت تجهیزات مورد نیاز با تکنولوژی ساده و مبتنی بر هوش، زیبایی‌شناسی و خلاقیت فردی است. جذابیت فرآیند تولید به حدی جذاب است که بعضا از کارگاه‌های تولید زنده جهت جذب گردشگران داخلی و خارجی استفاده می‌شود. بطور مثال فرآیند تبدیل پشم به نخ (نخ ریسی) و رنگ‌آمیزی محصول نخ (رنگرزی) تا برپایی دار واستفرار تار (چله کشی) و درآمیختن تار و پود (بافندگی) هرکدام دارای داستان ها، روایت‌ها و تکنیک‌های خاص خود می‌باشد که برای اقشار مختلف مردم خصوص نسل جدید که زندگی را با تکنولوژی شروع می‌کنند جذاب است.
- خانواده محور بودن و نقش آفرینی اقتصادی زنان
خانواده سالم خانواده‌ای مولد است که چهار رکن تولیدی را با خود بداشته باشد. تولید عشق با عاطفه، تولید اخلاق با قانون زیست، تولید مثل با سلامت و تولید ثروت با کارآفرینی شاخص‌های یک خانواده سالم است. تمامی مولفه‌های فوق در اشتغال به صنایع به چشم می‌خورد. (جلالی ۱۴۰۲). صنایع دستی از لحاظ خود مصرفی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بسیاری از خانواده‌های شهری، روستایی و عشایری بخشی از کالاهای مصرفی مورد نیاز خود را تولید می‌کنند. پیوند نسلی از دیگر ویژگی‌های بارز صنایع دستی است. اینکه مهارت ساخت و تولید محصول سینه به سینه، از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود در کار گروهی خانوادگی تاثیر به سزایی دارد. علی رغم اینکه مردان بیشتری در حال ورود به عرصه صنایع دستی هستند این حوزه همچنان به لحاظ آماری زنانه است. در اقتصاد آنلاین، خانه و خانواده ((دیگران) ) خاموش و غایب از نظر عملکرد آنلاین و حضور در ویترین‌های دیجیتال نیستند و این یکی از مظاهر کارآفرینی زنانه است (گری ۲۰۰۳). کسب و کار خانگی در کنار مسئولیت‌های خانه و خانواده موجب می‌شود علاوه برحفظ ایفا نقش مادری زنان، موجب ارتقا نقش آنها به مادران کارآفرین شود. انتشار تصاویر از بخش کارگاه‌های خانگی همراه با دیزاین خلاق و ارایه شیوه تولید وسایر اقدامات خلاق در فضای مجازی توسط یانوان به خصوص بانوان تحصیل کرده شاهد این ادعا است.
- روان تراپی صنایع دستی
تاریخچه هنر درمانی از قدمت زیادی برخوردار است و در انواع مختلف فرهنگ‌ها و تمدن‌ها به کار برده شده است. هنردرمانی شامل واسطه‌های هنری است که از طریق آن درمان جو می‌تواند درون خودرا آشکار نماید و درمانگر نیز در مقابل، قادر است رفتار او را تجزیه و تحلیل و ارزیابی کند. «هنر» می‌تواند ظهور تجارب و احساسات درونی را سبب شود. تجارب و احساسات درونی ایی که گاه به شکل بی‌نظم ممکن است ابراز شود؛ در فرآیند هنر، به شکل منظم‌تری خود را نشان می‌دهند یکی از ویژگی‌های هنر درمانی این است که امکان کار با گروه‌های مختلف را فراهم می‌سازد و تمامی گروه‌های سنی از کودک تا مسن را تحت پوشش قرار می‌دهد. براساس نظریه هنردرمان ها، کارهنری علاوه بر بالفعل کردن توانایی‌های درونی فرد، تعادل وهماهنگی بین انرژی‌های فیزیکی و احساسی ایجاد می‌کند و فعالیتی التیام‌آور و تسکین دهنده است (سالارنیک و همکاران، ۱۴۰۰). هنر درمانی به عنوان یک روش درمانی تکمیلی و جایگزین، به بهبود بیماران در بخش‌های مختلف زندگی کمک می‌کند. این روش بر اساس قدرت و تاثیر هنر و ابزارهای خلاقیت در بهبود روحی و جسمی افراد تاکید دارد (مجله الکترونیکی حالم خوبه ۱۴۰۲). ارتقای روحیه و افزایش انگیزه، کاهش استرس و اضطراب، بهبود تمرکز و تمامیت ذهنی، بهبود ارتباطات و افزایش اعتماد به نفس (به خصوص در جلسات گروهی هنر درمانی)، تسهیل بیان و ترجمه احساسات از آثار مثبت هنر درمانی است. با توجه به این تاثیرات مثبت، فعالیت صنایع دستی و خلق اثر و نقش آفرینی با دست و تجهیزات ساده فعالیت در تولید صنایع دستی به بهبود فیزیکی، روانی و اجتماعی بیماران کمک می‌کند و به آنها ابزاری خلاقانه برای مدیریت و بهبود وضعیت‌شان هدیه می‌دهد. علاوه بر بیماران افرادی از جامعه که به دنبال پاک کردن خاطرات منفی گذشته هستند و یا به تشخیص روانشناسان در آستانه بیماری‌های روحی قراردارند می‌توانند از این موهبت برخوردار شوند.
- خود اشتغالی (رئیس خود بودن) به عنوان یک انتخاب و اثرات آن
خوداشتغالی در صنایع دستی این امکان را فراهم می‌کند که هنرمند برنامه زمانی خود را تنظیم و ذوق و زیباشناسی خود را به تجارت تبدیل کند. امکان توسعه کسب و کار با تشکیل تیم کاری تحت نظر هنرمند نیز احساس مطلوبیت شغلی را بالاتر می‌برد. این درحای است که صنایع دستی فاقد حد ومرز است، کوچک و بزرگ، پیر و جوان، زن و مرد، شهری و روستایی با حداقل فضای کارگاهی و بدون هرگونه محدودیت در تولید ایده و محتوا می‌توانند به خلق محصولات متنوع بپردازند. این هنر صنعت به دلیل رواج بری از رشته‌ها در مناطق محروم و کم برخوردار، اثرات قابل ملاحضه‌ای در فقرزدایی و یا تعدیل مشکلات اجتماعی و توسعه اقتصادی دارد و تاثیر صنایع دستی بر مشکل بیکاری از جمله دلایل اصلی رویکرد بسیاری از کشورهای جهان به این حوزه است.
- دیپلماسی فرهنگی
میل به مقاصد سیاسی، امنیتی و اقتصادی همواره از مهم‌ترین اهداف کشورها در تدوین و اعمال سیاست خارجی‌شان بوده است. برای تحصیل این مقاصد کشورها عمدتاً و به طور سنتی نوعی دیپلماسی مبتنی بر رویکردها و ابزارهای سیاسی، نظامی و اقتصادی را در پیش می‌گیرند؛ با این همه، در سال‌های نیمۀ دوم قرن بیستم رویکردهای نسبتاً جدیدی در دیپلماسی مطرح شد که توجه افزون‌تر و تأکید بیشتر بر راهکارها و ابزارهای فرهنگی را به مسئولان و طراحان سیاست خارجی توصیه می‌کرد (حسن خانی، ۸۴). به باور بسیار از صاحب نظرات روابط بین الملل، کامیابی و موفقیت در سیاست خارجی و به طور عام در حوزه تغییر چهره و تصویر یک کشور در جوامع دیگر به طور خاص در گرو استفاده درست از ساز و کارها و ابزارهای فرهنگی در چارچوب دیپلماسی فرهنگی است. تلقی منفی و تصویر ذهنی تاریکی که جهانیان ارز یک کشور و یا یک حکومت دارند تنها در سایه دیپلماسی فرهنگی قابل تغییر و اصلاح است. تنها با ابزارهایی از جنس فرهنگ می‌توان در عمق باورها و اعتقادات ملت‌ها رسوخ کرد و اتحادهایی پایدار در نظام بین الملل بنیان نهاد. از این دیدگاه به کارگری دیپلماسی فرهنگی را نه تنها برای دستیابی به اهداف فرهنگی بلکه برای میل به اهدافی با ماهیت سیاسی، امنیتی و حتی نظامی نیز می‌توان تجویز کرد (حسن خانی، ۸۴). محصولات صنایع دستی سفیر فرهنگی هر کشور است که در عین برخورداری از ابزار بصری مانند فرم، رنگ، نقوش و نمادها، ارتباط عمیقی با میراث ناملموس مثل آیین‌ها و رسوم و آداب ملت‌ها دارد. در این میان برگزاری نمایشگاه‌های ترویجی و هفته‌های مشترک فرهنگی با برنامه‌های جانبی همچون دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی می‌تواند فرصتی بی‌بدیل برای تعاملات بیشتر فرهنگی با تمرکز بر زبان بصری فراهم کند.
- امکان مشارکت مشتری با تولید کننده
تولید برای انبار، تولید بر اساس سفارش و مهندسی سفارش، سه استراتژی برای تولید صنایع دستی می‌باشد (رنج‌پور و تکانلو ۱۴۰۲). برخلاف استراتژی تولید برای انبار، بازاریابی دو استراتژی دیگر قبل از شروع فرآیند تولید است. استراتژی مهندسی سفارشبدین صورت در نظر بگیرید که مشارکت مصرف کننده در فرآیند تولید که دارای بعد آموزشی نیز می‌باشد مشهود است. تاریخچه طولانی همکاری با مصرف کنندگان برای خلق مشترک یک اثر و دریافت کارمزد نیز نوعی تعامل خلاق و خلق مشترک که در آن مصرف کنندگان در فرآیند تولید و هم در زمینه محتوا و هم نوآوری مشارکت فعال دارند را موجب می‌شود (لاکمن ۱۳۹۶).
- صنایع دستی در رویارویی با محصولات کارخانه‌ای
هنگامی که فروشگاه‌های مرکز شهر انباشته شده از محصولات کارخانه‌ای بوده و آنها را به اسم صنایع دستی می‌فروشند و بعضا از هنروران برای اصالت بخشیدن به محصولاتشان نیز استفاده می‌کنند، صنایع دستی در معرض تهدید قرار میگیرد. تمیز دادن بین محصولات صنایع دستی و کارخانه‌ای توسط همگان امکان‌پذیر نیست. علی رغم تمام ظرفیت‌های صنایع دستی، مزیت قیمتی محصولات تولیدی ماشین آلاتی چون سی ان سی و چاپگرهای سه بعدی و لیزر موجب کاهش استقبال مردم و بازار از صنایع دستی و به طبع موجب‌عدم تامین معیشت هنرمندان و به دنبال آن‌عدم استقبال نسل جدید به خرید محصولات صنایع دستی می‌شود. کاهش جمعیت تولید کنندگان صنایع دستی موجب کاهش توان تولید و حذف بسیاری از رشته‌های پر زحمت خواهد شد. با فرض اینکه مردم به دلیل جذابیت‌های آن محصولات، صنایع دستی را بر محصولات کارخانه‌ای ترجیح دهند، پرداختن به نحوه اثبات کیفیت محصولات به خریداران به عنوان مسِئله اصلی بازار صنایع دستی است. مخصوصا وقتی محصولات صنایع دستی بصورت آنلاین برای فروش عرضه می‌شود اثبات کیفیت ضروری‌تر به نظر می‌رسد. ضرورت نحوه اثبات کیفیت کالای صنایع دستی جهت تمایز محصولات صنایع دستی تولید کنندگان حرفهای با تولید کنندگان آماتور نیز مخصوصا وقتی در فضای مجازی عرضه می‌شوند احساس می‌شود.
خوشبختانه با ورود فن آوری‌های نوین به صنایع دستی و استفاده QR کد برای ارایه توضیحات بیشتر به مشتری بخشی از مشکلات مرتفع می‌شود. همچنین ایجاد یک پلتفرم اختصاصی به نحوی که صرفا تولید کنندگان در آن حق فروش داشته باشند و فروشندگان واسطه را از ورود به آن منع کند و یا آنها را ملزم به معرفی تمامی افراد دخیل در فرآیند تولید نماید، کمک شایانی به حمایت از تولید صنایع دستی می‌کند. این پلتفرم‌ها بهتر است توسط انجمن‌های حرفهای و در چارچوب رعایت اخلاق حرفهای مورد نظارت قرار گیرد. با این توضیحات ضرورت تشکیل و فعالیت جامعه تخصصی به تفکیک رشته‌های تخصصی احساس می‌شود. ارایه شناسنامه آثار هنری که به تایید نخبگان هر رشته می‌رسد نیز در نحوه اثبات کیفیت موثر است. در کنار استفاده از فن‌آوری‌های نوین ارایه و استفاده از ظرفیت‌ها و جاذبه‌های فرآیند تولید صنایع دستی و ابداع روش‌های نوین جذب مشتری و همچنین با گسترش برقرای تعاملات با جوامع مختلف در چارچوب مهندسی سفارش و ساماندهی نیاز، می‌تواند چراغ سبز نسل آینده را به ارمغان آورد.
منابع:
- مریم جلالی (خبرگزاری میراث آریا)
- محمد حسن‌خانی | دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها (دو فصلنامه دانش سیاسی ـ ۱۳۸۴)
- رضا رنج‌پور، زهرا کریمی تکانلو | اقتصاد صنایع دستی (نشرنور علم ـ ۱۴۰۲)
- سجاد سالارنیک، علی کیخا و میررضا | آشنایی با هنر درمانی | کنفرانس بین المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی
- سوزان لاکمن | صنایع دستی و اقتصاد خلاق (پژوهشگاه فرهنگ و هنر وارتباطات ـ ۱۳۹۶)
