افغانستان یا ایران خاوری، بخشی از فلات ایران است که در طی چند هزار سال تاریخ همیشه مرتبط با ایران بوده است. چه زمان‌هایی که بخشی از ایران بوده و چه پس از اینکه با توطئه استعمار انگلیس از ایران جدا شده است.
بررسی اسناد و مرور رفتار حکومت‌های ایرانی، پس از جدایی این بخش از کشور نشانگر آن است که ایران همواره سیاست مبتنی برداشتن نقش مثبت و سازنده را در افغانستان پی گرفته است.
در قرن نوزدهم هنگامی که ایران سرگرم نبرد با حکومت تزاری روس بود، تحرکات موذیانه‌ای از سوی استعمار پیر انگلیس در شرق ایران شروع شده بود که با پایان گرفتن دوره دوم جنگ‌های ایران و روس، دولت ایران متوجه شورش ایالت‌های شرقی شد. از این رو در سال ۱۲۱۰ خورشیدی (۱۸۳۱ میلادی) فتحعلی شاه، سپاهی را به فرماندهی عباس میرزا، مامور اعاده نظم در آن سامان کرد. عباس میرزا توانست عرض دو سال، ایالت‌های خراسان، سیستان و بلوچستان را آرام سازد. سپس به امیر هرات اخطار کرد تا در مورد بدهی‌های عقب افتاده، اقدام سریع به عمل آورد. اما وی که از پشتیبانی انگلستان بهره‌مند بود، از این کار خودداری کرد.
سرانجام در شهریور ماه ۱۲۱۲ (سپتامبر ۱۸۳۳)، سپاهی به فرماندهی محمد میرزا (پسر عباس میرزا)، به هرات فرستاده شد. وی نیروهای امیر هرات را در هم شکست و شهر هرات را محاصره کرد. اما روز بیست و سوم مهرماه ۱۲۱۲ (۱۵ اکتبر ۱۸۳۳) عباس میرزا، ناگهان درگذشت. از این رو، محمد میرزا که ناچار بود به تهران برود، با امیر هرات صلح کرد.
برپایه پیمان مزبور، امیر هرات متعهد گردید که خراج مقرر را ارسال دارد و سکه به نام شاهنشاه ایران زده و خطبه به نام وی بخواند. همچنین، کامران میرزا امیرهرات، متعهد شد که استحکامات غوریان را خراب کند. به دنبال این پیمان، به محاصره هرات پایان داده شد.
کمابیش یک سال بعد یعنی در اول آبان ماه ۱۲۱۴ (۲۳ اکتبر ۱۸۳۴)، فتح علی شاه درگذشت. با وجود مخالفت همه شاهزادگان قاجار، محمد میرزا فرزند عباس میرزا با دخالت علنی وزیر مختار روسیه و به استناد آن بند از ننگین‌نامه ترکمان‌چای که روسیه سلطنت ایران را در فرزندان عباس میرزا تضمین کرده بود، به نام محمد شاه تاجگذاری کرد. در این میان، دولت انگلستان نیز برای عقب نماندن از معرکه، از سلطنت محمدشاه حمایت کرد. این واقعه، باعث نفوذ روس‌ها در دربار ایران شد.
با جلوس محمد شاه به تخت سلطنت، برای چندمین بار به تحریک انگلستان، کامران میرزا امیر هرات از پرداخت خراج سالانه خودداری کرد. در این میان، وی نه تنها استحکامات غوریان را خراب نکرده بود، بلکه به سیستان نیز یورش برده و سرزمین مزبور را به اشغال سپاهیان خود درآورد.
محمدشاه دستور بسیج سپاه برای دفع فتنه کامران میرزا را صادر کرد. انگلیس‌ها برای ناکام کردن دولت مرکزی، در آغاز کوشش کردند که دوست محمدخان بارکزایی، امیر کابل و کهن دل خان امیر قندهار را به یاری کامران میرزا برانگیزند که موفق نشدند. سپس در پی ایجاد اغتشاش در مرزهای شرقی ایران برآمدند که آن هم بی‌نتیجه ماند. در این میان خبر رسید که کامران میرزا، تعدادی از اهالی سیستان را در بازارهای مرو و خیوه به عنوان برده فروخته است. از این رو، در تابستان ۱۲۱۶ خورشیدی (۱۸۳۷ میلادی)، محمدشاه در رأس یک سپاه ده هزار نفری، روانه هرات شد.
انگلیس‌ها برای روحیه بخشیدن و نیز یاری نظامی به کامران میرزا، یک هیأت نظامی به هرات فرستادند. این هیأت وظیفه داشت که افزون بر رسانیدن وجوهات لازم به کامران میرزا، استحکامات شهر را نیز تقویت کند. ارتش دولت مرکزی، بدون برخورد با مانع، در آذرماه ۱۲۱۶، شهر هرات را محاصره کرد. در این هنگام وزرای مختار روس و انگلیس نیز به اردوی محمدشاه پیوسته بودند.
هنگامی که پس از دو ماه محاصره سقوط هرات نزدیک بود، وزیر مختار انگلیس اظهار داشت که برای جلوگیری از کشت و کشتار، آماده است که به هرات رفته و کامران میرزا را وادار به تسلیم و اطاعت کند. اما وی، به جای دلالت آنان به تسلیم، با پول و وعد و وعید، کامران میرزا را در خیره‌سری و جداسری، جری‌تر کرد.
در همین اوان، پیک سفارت انگلیس که به سوی هرات می‌رفت، از سوی نیروهای ایرانی دستگیر شد. بدین سان، آشکار گردید که وزیر مختار انگلیس، اخبار اردوی ایران را به کامران میرزا می‌رساند.
محمد شاه نسبت به وزیر مختار انگلیس برآشفت و سفیر انگلیس نیز ضمن اعلام قطع روابط سیاسی میان دو کشور، عازم تهران شد.
دولت انگلستان با دریافت اخبار مربوطه به هرات، اعلام کرد که اگر دولت ایران دست از محاصره هرات برندارد، با ایران وارد جنگ خواهد شد. هم زمان با این اخطار، دولت انگلستان برای نشان دادن قاطعیت خود، دستور داد که ناوگان جنگی این کشور، جزیره خارک را اشغال کند. و…
سرانجام با این اقدامات گسترده انگلیس، هرات و بخش‌های بزرگی از ایران شرقی از سرزمین مادری جدا شدند.
امروزه با تسلط دوباره طالبان بر این بخش از ایران شرقی، ایران باید دقت و هوشیاری لازم را داشته باشد.
