شوک حادثه برخورد دو قطار در خط پنج متروی تهران که برای اولین بار در کشور رخ داد، هنوز از اذهان عمومی پاک نشده بود که چند روز بعد علیرضا زاکانی، شهردار تهران در اظهارنظری دوباره مترو را بر سرزبان‌ها انداخت. او که روزهای آخر برخی هفته‌ها را در رویدادی تحت عنوان «قرارخدمت» به همراه شمار زیادی خبرنگار، عکاس، فیلمبردار، مستندساز و میکروفونی بر یقه لباس در بازدید از مناطق مختلف شهر تهران سپری می‌کند، در جریان بازدید از منطقه ۲۲ شهرداری تهران اعلام کرد که «اگرچه طبق برنامه تا سال۱۴۲۰ باید متروی تهران تکمیل و انتقال ۱۰میلیون نفر از طریق آن انجام شود اما با قابلیتهایی که داریم باید بتوانیم تا چهارسال دیگر خطوط مترو را تکمیل کنیم».
اظهارنظر زاکانی موجب حیرت بسیاری از فعالان و متخصصان حوزه حمل و نقل شد و آنان که از درآمدهای شهری و هزینه‌های ساخت و بهره‌برداری از مترو با خبر بودند این اظهارات را اجرانشدنی قلمداد کردند. با این وجود شهردار اصولگرای پایتخت بر آن چه آن در بازدید وعده داده بود اصرار داشت و برای تاکید بیشتر بار دیگر این وعده را درحساب توئیترش نیز بازنشر کرد، تا شاید ثابت کند که بر اجرای وعده‌اش مصمم است. زاکانی البته در این توئیت بخشی از راهکارش برای تامین مالی هزینه‌های ساخت مترو را مبتنی بر مشارکت مردم اعلام کرد و نوشت: «اگرچه طبق برنامه تا سال۱۴۲۰ باید متروی تهران تکمیل و انتقال ۱۰ میلیون نفر از طریق آن انجام شود. اما با قابلیتهایی که داریم باید بتوانیم تا چهارسال دیگر خطوط مترو را تکمیل کنیم»
برای بررسی کارشناسی این اظهارات به سراغ محمد علیخانی، رییس کمیسیون عمران و حمل و نقل شورای شهر در دوره پنجم مدیریت شهری رفتیم. او علاوه بر دوره چهارساله حضور در شورای شهر تهران، از مدیران باسابقه سازمان حمل ونقل و ترافیک شهرداری تهران و متروی این شهر نیز محسوب می‌شود و از اوایل دهه هفتاد تا اوایل دهه ۹۰ را در سمت‌های مختلف مرتبط با موضوع مترو و حمل و نقل سپری کرده است. تجربه‌ای که می‌تواند منجر به نگاهی واقع‌بینانه و عملیاتی‌تر درباره توسعه مترو و الزامات آن شود. علیخانی در گفت‌وگو با نیم‌روز به بررسی احتمال اجرایی شدن وعده علیرضا زاکانی پرداخته است.
شهردار تهران به تازگی اعلام کرده که قصد دارد، کار ۲۰ساله در توسعه مترو را طی مدت چهارسال به ثمر برساند و متروی تهران را چهارساله تکمیل کند. این وعده را چقدر اجرایی می‌بینید؟
به نظرم یک مشکل در این وعده وجود دارد که ناشی ازعدم شناخت است. در واقع تا این افراد بر موضوع اشراف پیدا کنند وشرایط مترو و اتوبوسرانی را بشناسند و متوجه شوند که اوضاع چیست، زمان می‌برد. این افراد قبلا در چنین حوزه‌هایی نبودند و صحبت‌هایی هم که مطرح کرده‌اند، نشان می‌دهد که خیلی متوجه موضوع نیستند. به همین دلیل لازم است که از هزینه‌ها، قیمت‌ها و بودجه مترو اطلاع داشته باشند. باید قبل از طرح چنین وعده‌هایی بدانند که قیمت ساخت هر یک کیلومتر خط مترو، با احتساب قیمت واگن و هزینه‌های ایمنی و بهره‌برداری و… چقدراست. آنچه که حالا مطرح شده نشان می‌دهد که ایشان اطلاعاتشان در این حوزه کم است وگرنه چنین وعده‌هایی را مطرح نمی‌کردند. این اظهارات نشان می‌دهد که در جریان عمق ماجرا نیستند.
مگر در حال حاضر هزینه‌های ساخت و بهره‌برداری مترو چقدر است؟
ببینید، براساس مطالعات انجام شده، تهران به ۵۰۰ کیلومتر خط مترو احتیاج دارد که تاکنون حدود ۲۵۰ کیلومتر آن ساخته شده است، برابر برآوردهای انجام شده نیز این ۲۵۰ کیلومتر باقی‌مانده باید تا سال ۱۴۲۰ ساخته شده و به بهره‌برداری برسد. بنابراین وقتی شهردار تهران اعلام می‌کند که می‌خواهد خطوط متروی تهران را به جای ۲۰ سال در چهارسال تکمیل کند، یعنی قصد دارد در این مدت ۲۵۰ کیلومتر دیگر خط مترو را ساخته و تجهیز کند. همین امروز و با توجه به قیمت‌های امروز هزینه ساخت هرکیلومتر خط مترو با حساب حفاری، سیگنالینگ، خرید واگن، هواکش و… به ازای هر یک کیلومتر ۱۲۰۰ میلیارد تومان است. در واقع اگر فرض کنیم که قیمت‌ها طی چهارسال آینده ثابت خواهد ماند، اجرایی شدن این وعده نیازمند ۳۰۰ هزار میلیارد تومان اعتبار است و سوالی که اینجاست این است که شهرداری تهران چگونه می‌خواهد این مبلغ تامین کند و منابع تامین آن کجاست؟ یعنی آقای قالیباف، آقای محسن هاشمی، آقای حناچی و… هیچکدام به ذهنشان نرسیده بود که زودتر خطوط مترو را تکمیل کنند و چنین حرفی را بزنند؟ تازه این‌ها قیمت امروز است، بخشی از متروی تهران در دوره مدیریت آقای محسن هاشمی با کیلومتری ۵۰ میلیارد تومان انجام شد، بعدها این هزینه به ۱۰۰ میلیون تومان برای هر کیلومتر رسید و من خاطرم هست که در میانه همین دوره پنجم مدیریت شهری نیز هزینه ساخت و تکمیل خطوط مترو بیش از ۲۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شد و امروز با با توجه به تورم و افزایش هزینه‌ها به ۳۰۰ هزار میلیارد تومان رسیده است و معلوم نیست در سال‌های آینده به چه رقمی برسد.
شاید شهردار تهران با ارتباطاتی که دارد، بتواند این رقم را از طریق دولت و… تامین کند.
وقتی برای تکمیل خطوط مترو در تهران افقی ۲۰ساله در نظر گرفته شده، یعنی کار کارشناسی برای آن انجام داده‌اند. براساس این افق باید سالانه به طور متوسط ۱۲.۵ کیلومتر از خطوط مترو در تهران به بهره‌برداری برسد که تا سال ۱۴۲۰ با احتساب موارد این ۲۵۰ کیلومتر باقی مانده تکمیل شود. حالا ما فرض کنیم که اصلا بناست سالانه ۱۵ کیلومتر از خطوط مترو تکمیل شود واگر آن را ضرب در ۱۲۰۰ میلیارد تومان به ازای هر کیلومتر کنیم، یعنی در سال ۱۸هزار میلیارد تومان باید اعتبار صرف مترو شود. حالا اعتبار پیش بینی شده ازسوی دولت برای مترو چقدر است؟ ۵۰۰ میلیارد تومان برای کل کشور. یک حساب و کتاب ساده می‌خواهد و اگر فرض بگیریم از این رقم بودجه یک دهم آن یعنی ۵۰میلیارد تومان برای متروی تهران اختصاص پیداکند، می‌توان گفت که می‌توان با آن ۴۸ متر مترو ساخت یا با احتساب هزینه ۳۰ میلیاردی برای خرید یک واگن، با این بودجه یک واگن و نصفی برای متروی تهران تهیه کرد. 
اعتبار اختصاص یافته برای مترو در شهرداری تهران چقدر است؟
توجه داشته باشید که بودجه مصوب با بودجه تخصیص یافته متفاوت است. بودجه متروی شهرتهران حدود ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ میلیارد تومان بود که در دوره ما حدود هزار میلیارد تومان آن را از منابع شهرداری تامین کرده و حدود ۳۰۰۰ میلیارد تومان را نیز از طریق اوراق مشارکت تامین کردیم. جالب است بدانید در حال حاضر در عمل هم کار دیگری می‌کنند و برخلاف وعده‌شان عمل می‌کنند. ما در شورای پنجم بودجه شهرداری تهران در سال ۱۴۰۰ را حدود ۴۸ هزار میلیارد تومان تصویب کردیم اما شورای ششم ۱۲ هزار میلیارد تومان آن را کم کرد که در این کاهش از سهم حمل و نقل عمومی هم کاسته شد. حدود ۵۰۰ میلیارد تومان را از بخش اعتبارات تجهیزات کم کردند، همان تجهیزاتی که برای تعمیرات واگن‌ها و… به آن نیاز است. واقعا نمی‌دانم چطور ممکن است که بودجه را کم کنند و بعد چنین ادعایی هم در مورد ساخت مترو داشته باشند، به نظر من که این افراد اشرافیتی بر موضوع ندارند. به نظرم این موضوع هم فقط یک شعار بوده و البته من خیلی خوشحال می‌شوم که هر فردی بتواند به مردم خدمت کند.
من واقعا امیدوارم بتوانند مشکلات مردم را حل کنند، اما موضوع این است که همین حالا هم شهرداری تهران از تمام ظرفیت ۲۵۰ کیلومتر خط مترویی که دارد، استفاده نمی‌کند، چرا که تجهیزات کافی ندارد. وگرنه متروی تهران در حال حاضر ظرفیت انجام حدود پنج میلیون سفر در روز را دارد که این تعداد در دوران قبل از کرونا به حدود ۲.۵ میلیون سفر در روز رسید و در دوره اوج کرونا و حتی دوره فعلی نیز ظرفیت آن کمتر شده است. خطوط فعلی مترو با ۴۰ درصد ظرفیتشان فعالند و باید ببینیم آیا می‌توان در طول چهارسال ظرفیت همین ۲۵۰ کیلومتر را کامل کنند.
آیا می‌توان تجهیزات را طی این مدت تامین کرد؟
برای این کار حدود ۳۰۰۰ واگن نیاز داریم و اگر خاطرتان باشد بنا بود ۶۳۰ واگن از چین خریداری شود که گویا فعلا متوقف شده است، خرید واگن هم اینطوری نیست که الان پول بدهند و فردا بگیرند، بعد از اخذ قرارداد روند ساخت تکمیل می‌شود و ممکن است حدود دو سال هم زمان ببرد. پس اگر تصور کنیم که اگر همین حالا سفارش ساخت واگن داده شود، حدود دو سال دیگراین واگن‌ها به مترو خواهد رسید. در دوره پنجم مدیریت شهری همچنین صحبت شد که ۱۰۵ واگن با مشارکت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، شرکت واگن‌سازی و دولت ساخته شود که شنیدم این موضوع هم فعلا متوقف شده است، در این شرایط باید همین واگن‌های فرسوده اورهال شود.
ممکن است شهرداری بخواهد از طریق افزایش قیمت بلیط مترو مبلغ مورد نیاز را تامین کند؟
این موضوع هم شدنی نیست. ما در دوره پنجم قیمت تمام شده بلیت مترو را مشخص کردیم که متاسفانه آن موقع گفتند شهرداری می‌خواهد قیمت بلیت را افزایش دهد، در حالی که ما می‌خواستیم مشخص شود که با حساب تمام امور مرتبط با مترو قیمت بلیط چقدر تمام می‌شود ومردم چقدر آن را پرداخت می‌کنند. در واقع هیات تطبیق فرمانداری‌ها اجازه نمی‌دهد که قیمت بلیط مترو از یک درصد مشخصی در طول سال بیشتر افزایش پیدا کند. محاسبه قیمت تمام شده بلیط مترو نشان داد که در حال حاضر مترو زیان ده است، الان قیمت تمام شده بلیط مترو بین ۱۸ تا ۲۰ هزار تومان است که حدود ۲۰۰۰ تومان آن را مردم پرداخت می‌کنند. مابقی آن از جیب شهرداری هزینه می‌شود و متاسفانه دولت هم سهمش را نمی‌دهد و تحریم‌ها هم که اثر خود را گذاشته است.
این کشمکش شهرداری و دولت برسر مترو سال‌ها وجود داشته است، چرا دولت سهمش را پرداخت نمی‌کند؟
واقعیت این است که اگر اولویت اول شهرداری هم حمل و نقل باشد، اولویت اول دولت حمل و نقل نیست. الان تامین حقوق کارمندان، بازنشستگان، معلمان، وضعیت بورس و… به دولت مربوط است و باید برای تمام آن‌ها هزینه کند. بنابراین حمل و نقل اولویت اول دولت نیست.
این نگرانی برای شما وجود ندارد که وعده اخیر شهردار تهران در مورد مترو منجر به ایجاد حجم زیادی از پروژه‌ها نا تمام برای دوره بعدی مدیریت شهری باشد، یا اینکه منجر به بهره‌برداری و افتتاح نا ایمن برخی ایستگاه‌ها شود؟
در حال حاضر این نگرانی وجود ندارد. ما در اوایل حضور در شورای شهر پنجم وقتی متوجه شدیم که خط هفت متروی تهران ایراداتی دارد، اجازه بهره‌برداری از آن را تا زمان رفع ایرادات ندادیم. اتفاقا اگر شهرداری بتواند این کار را انجام دهد خوب است و حداقل دستگاه‌های حفاری ما که بیکار مانده است، فعالیت می‌کند و بعد که به مرحله افتتاح رسید بر ایمنی و دیگر استانداردها نظارت می‌شود. همین که تونل هم حفر شود خوب است. اما ببینید فقط خط ۱۰متروی تهران حدود ۲۵ کیلومتر است، باید ببینیم با توجه به اعتبارات مورد نیاز و توضیحاتی که دادم چنین کاری شدنی هست یا خیر.
با این شرایط شما چه توصیه‌ای در مورد مترو و حمل و نقل عمومی به آقای زاکانی می‌کنید؟
در دوره پنجم کارهای خیلی خوب شد و من به آقای زاکانی توصیه می‌کنم که به دور از نگاه سیاسی به این اقدامات توجه کرده و چشم اندازها و برنامه‌ریزی را مورد توجه قرار دهند. یکی از این اقدامات که ما توجه ویژه‌ای به آن داشتیم، توسعه TOD بود، برخی از ایستگاه‌های مترو در شهر تهران این قابلیت را دارد که در اطرافش مجوز ساخت کاربری‌های متفاوت اعم از مسکونی، تجاری، اداری و… داده شود. در این شرایط شهروندان با حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ متر پیاده‌روی می‌توانند از محل کار، مرکز خرید و خانه خود به ایستگاه مترو برسند و طبیعی است که استفاده از خودروی سواری کمتر شده و به تبع آن آلودگی هوا و ترافیک هم کمتر خواهدشد. خوشبختانه طرح ما در مورد TOD را همین شورایعالی معماری و شهرسازی جدید هم مورد تاکید قرار داد. همچنین توصیه می‌کنم برای تامین بخشی از اعتبارات به فضاهای داخل ایستگاه‌های مترو مجوز بهره برداری بدهد و درآمد آن را خرج توسعه مترو کند. اگر چنین اقداماتی انجام شود، آن وقت می‌توان امیدوار بود که طبق برنامه‌ریزی انجام شده طی مدت ۲۰ سال متروی تهران تکمیل خواهد شد.
