انقلاب‌ها بر سه پایه نارضایتی توده، ایدئولوژی و رهبری شکل می‌گیرند، که در این میان، ایدئولوژی و استحکام آن، در قوام هر انقلاب، عاملی اساسی محسوب می‌گردد. نظر به اهمیت ایدئولوژی، شارحان آن نیز نقش فوق العاده‌ای می‌یابند. آنان، ضمن تبیین بهشت برینی که در پس پرده نظام نامطلوب کنونی مستقر است، راه‌های رسیدن به آن را نیز تشریح می‌کنند. ایدئولوگ‌ها با تعاریفی روح‌انگیز و وصف ناپذیر از جامعه آرمانی در قیاس با جامعه موجود، ناراضیان را تهییج، جماعت خموش را بیدار و موافقان را نیز به وادی اما و اگرها کشانده و حمایت مؤثر از نظام سیاسی را از آنان سلب می‌نمایند. بنابراین در فردای پیروزی انقلاب، نظریه پردازان و شارحان انقلاب از جایگاه والایی برخوردار می‌شوند. آن‌ها نه تنها عهده دار سمت‌های کلیدی و مهم در نظام جدیدی که مستقر گردیده، می‌شوند، بلکه در کتاب‌های درسی، به منظور تجلیل از زحمات و تلاش‌های ارزشمند آنان در استقرار نظام جدید، صفحاتی را نیز به آنان اختصاص می‌دهند.
در انقلاب اسلامی ۵۷، این وظیفه بر عهده دو گروه روحانیون و روشنفکران قرار گرفت. در میان دسته اول، آیت‌الله روح‌الله خمینی، آیت‌الله مرتضی مطهری و دکتر محمدحسین حسینی بهشتی، نقشی پر رنگ در تبیین و تشریح ایدئولوژی انقلاب ایفا نمودند. اما از میان روشنفکران، به نظر می‌رسد این مهم بیش از همه بر عهده مهندس مهدی بازرگان، جلال آل احمد و دکتر علی شریعتی نهاده شد.
در میان روحانیون، امام شخصیت شاخص بود، چرا که با سلسله درس‌های ولایت فقیه، که در اواخر دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، در نجف اشرف ارائه و سپس با مجموعه پیام‌ها، اعلامیه‌ها و سخنرانی‌هایی که تا پیش از انقلاب به تبیین آن پرداخت، به رهبر و ایدئولوگ اصلی انقلاب اسلامی مبدل شد. در میان روشنفکران ایدئولوگ نیز، دکتر شریعتی از آن جهت که سخنوری فرهمند، نویسنده‌ای توانا و عالم و مسلط به تاریخ با نگاهی مدرن بود و سنت و مدرنیته را خوب می‌شناخت، جلوه‌ای دیگر داشت.
نظر به اهمیت ایشان در تبیین ایدئولوژی انقلاب اسلامی، انتظار می‌رود در کتب درسی نیز، این موضوع مورد توجه قرار گیرد و بسته به اهمیت و نقش آنان در پیروزی انقلاب اسلامی، سطرها و صفحاتی به آن‌ها اختصاص داده شود. برای این منظور به بررسی کمی کتب درسی دوره متوسطه اول و دوم پرداخته شد در این پژوهش، واحد تحلیل، صفحه و تصاویر مندرج در کتاب‌ها می‌باشد. از آن جا که انتظار می‌رود مسائل مربوط به انقلاب اسلامی و شخصیت‌های بارز آن، به طور عمده در کتبی نظیر ادبیات فارسی، تاریخ و علوم اجتماعی، مورد توجه قرار گیرد، در بررسی کتاب‌های درسی دوره متوسطه اول و دوم، به کتاب‌های فوق اکتفا گردیده و از بررسی سایر کتاب‌ها خودداری گردید.
فرض درست آن است که با توجه به نقش برجسته امام در تبیین ایدئولوژی و رهبری انقلاب، در کتب درسی سهم بیشتری به ایشان اختصاص داده شود. در عین حال، نظر به اهمیت دکتر شریعتی در تبیین ایدئولوژی انقلاب، انتظار می‌رود میزان توجه به دکتر شریعتی و اندیشه‌هایش، نه در حد و اندازه‌های امام، اما بیش از سایرین و لااقل همتراز با دیگر شخصیت‌های روحانی و غیر روحانی تأثیر گذار در انقلاب اسلامی باشد.
ابتدا به کتب درسی فارسی، تاریخ و علوم اجتماعی دوره متوسطه اول نگاهی می‌افکنیم و در ادامه کتب درسی فارسی، جامعه‌شناسی و تاریخ علوم انسانی و نیز کتاب تاریخ معاصر رشته ریاضی – تجربی دوره دوم متوسطه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
دوره متوسطه اول
الف) فارسی:
در کتاب فارسی (۱)، در درس نهم به شخصیت و اندیشه امام، در درس دهم به بیانات رهبری در باب دکتر کاظمی آشتیانی، در درس دوازدهم به بخشی از کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران استاد مطهری و در درس چهاردهم به زندگانی امام پرداخته است. در بخش اعلام اشخاص نیز مطالبی در باب زندگی امام، دکتر بهشتی، دکتر چمران، استاد مطهری، آیت الله خامنه‌ای و دکتر شریعتی بیان شده است. نکته حائز اهمیت آن است که در باب همه اشخاص نامبرده شده به سوابق مبارزاتی آن‌ها علیه رژیم پهلوی اشاره شده، اما در مورد دکتر شریعتی هیچ گونه اشاره‌ای به این مبارزات نشده است.
در کتاب فارسی (۲)، تنها در درس سیزدهم، نقش امام در رهبری انقلاب اسلامی مورد تاکید قرار گرفته است. در بخش اعلام اشخاص نیز به علی اکبر ابوترابی و نیز استاد مطهری اشاره و نقش آن‌ها در انقلاب اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.
در کتاب فارسی (۳)، در صفحه ۶۰ تصویر آیت الله خامنه‌ای در جمع خانواده شهدای اقلیت‌های مذهبی و نقطه نظرات ایشان دراین رابطه، در صفحه ۹۹ سروده‌ای از امام و در صفحه ۱۳۸ مناجات نامه‌ای از دکتر شریعتی آورده شده است. در بخش اعلام اشخاص نیز از امام و شریعتی نام برده شده، بی‌آنکه به سوابق مبارزاتی دکتر شریعتی اشاره شود.
ب) مطالعات اجتماعی (مدنی، جغرافیا، تاریخ):
در کتاب مطالعات اجتماعی (۱)، در صفحه ۱۱ به سالروز شهادت حسین فهمیده اشاره و به وصف امام در مورد این نوجوان بسیجی می‌پردازد.
در کتاب مطالعات اجتماعی (۲)، در صفحه ۱۶، تصویری از تنفیذ حکم رییس جمهور رئیسی توسط آیت الله خامنه‌ای، در صفحه ۱۷، تصویری از جلسه هیات دولت رییسی و در صفحه ۱۹ تصاویر متعدد از رئیس جمهور رئیسی در مراسم‌های مختلف خودنمایی می‌کند.
در کتاب مطالعات اجتماعی (۳)، فصل هشتم، اختصاص به سقوط حکومت شاهنشاهی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی دارد، که با تصویری از امام آغاز گردیده است. تصاویر امام در صفحات ۹۸.۹۹، ۱۰۲.۱۰۳، ۱۰۴.۱۱۰ و ۱۴۹ تکرار می‌شود. همچنین تصاویری از امام همراه با حاج آقا مصطفی خمینی و سید احمد خمینی نیز به ترتیب در صفحات ۱۰۲.۱۰۵ و ۱۴۳، دیده می‌شود. در صفحه ۱۰۰ تصویری از مقام معظم رهبری مشاهده می‌شود. تصاویر مقام معظم رهبری در صفحات ۱۱۰.۱۳۹، ۱۴۴ و ۱۴۹ تکرار می‌شود.
صفحه ۱۰۱ اختصاص به تصاویری از آیت الله طالقانی، استاد مطهری و دکتر شریعتی دارد، که می‌کوشیدند اسلام انقلابی را به جوانان معرفی کنند. تصویر استاد مطهری در صفحه ۱۰۷ همراه با تصاویری از دکتر بهشتی، رجایی و دکتر باهنر، تکرار می‌شود. صفحه پایانی نیز اختصاص به پیام‌های مقام معظم رهبری خطاب به ملت دارد.
دوره دوم متوسطه
الف) فارسی:
در کتاب فارسی (۱)، صفحه ۷۳، تصاویری از امام و رهبری در راهپیمایی ۲۲ بهمن، صفحه ۷۸، بر همبستگی امام و امت و در صفحه ۸۵ متن تقریظ مقام معظم رهبری بر کتاب «من زنده‌ام» آورده شده است.
در کتاب فارسی (۲)، در صفحه ۱۳۲، همراه با تصویری از جوانی امام، زندگی نامه امام به رشته تحریر درآمده است.
در کتاب فارسی (۳)، در درس نهم، همراه با تصویری از دکتر شریعتی، بخشی از کتاب کویر وی را آورده است.
ب) جامعه‌شناسی:
در کتاب جامعه‌شناسی (۱)، صفحه ۱۰۶، تصاویری از جلال آل احمد و دکتر شریعتی که بر جلد کتاب غربزدگی و بازگشت به خویشتن خودنمایی می‌کند، و نیز تصویری از کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران استاد مطهری آورده شده است. در صفحه ۱۰۷ ضمن تاکید بر وقوع انقلاب اسلامی به رهبری امام، تصاویری از امام آورده شده که در صفحه ۱۲۰ تکرار گردیده است. همچنین تصویری از امام و رهبری در صفحه ۱۱۶، دیده می‌شود.
در کتاب جامعه‌شناسی (۲)، صفحه ۳۱ تصویری از امام دیده می‌شود. تصاویر امام، در صفحات ۱۰۴.۱۱۵ و ۱۳۱ تکرار می‌شود. صفحات ۱۱۸.۱۱۹، ۱۲۰.۱۲۹ و ۱۳۰ نیز بر مبارزه و رهبری امام، رهنمود‌ها، وصایا و اقدامات ایشان تاکید دارد. صفحه ۱۲۸، تصویری از مقام معظم رهبری و صفحه ۱۲۹ فرازهایی از دیدگاه‌های ایشان را در بر دارد.
در کتاب جامعه‌شناسی (۳)، صفحات ۱۱۲.۱۱۳ و ۱۱۴ به نظریه‌پردازی و پاره‌ای از بیانات امام پرداخته است. در صفحه ۱۱۴ برخی از بیانات مقام معظم رهبری نیز آورده شده است.
ج) تاریخ:
کتب تاریخ (۱) و (۲) اختصاص به ایران باستان و دوره اسلامی تا پایان صفوی دارد و به دوره معاصر نمی‌پردازد.
در کتاب تاریخ (۳) به دوره معاصر و در دروس پایانی به انقلاب اسلامی می‌پردازد. ابتدا در صفحه ۱۲۷ به انقلاب اسلامی و رهبری امام اشاره دارد. تکرار نام امام همراه با تصاویر، بیان زندگی نامه و فعالیت‌های ایشان تا پایان کتاب ادامه دارد. در ۲۶ صفحه از امام و مجموعه فعالیت‌ها و اقدامات ایشان یاد و در ۱۰ صفحه، تصاویری از امام و به مناسبت‌های مختلف، آورده شده است. این میزان برای دیگر شخصیت‌های انقلابی به شرح زیر می‌باشد.
در کتاب تاریخ معاصر ویژه رشته ریاضی – تجربی، همانند تاریخ (۳) به دوره معاصر و در دروس پایانی به انقلاب اسلامی می‌پردازد. مباحث انقلاب با تصویری از امام در صفحه ۱۴۸ و اعتراض ایشان به لوایح انجمن‌های ایالتی و ولایتی، آغاز می‌شود. تکرار نام امام همراه با تصاویر، بیان زندگی نامه و فعالیت‌های ایشان تا پایان کتاب ادامه دارد. در مجموع در این کتاب، ۴۹ صفحه از امام و مجموعه فعالیت‌ها و اقدامات ایشان یاد و در ۷ صفحه، تصاویری از امام و به مناسبت‌های مختلف، آورده شده است. این میزان برای دیگر رجال انقلابی به شرح زیر می‌باشد:
نتیجه:
- انتظار می‌رفت میزان توجه کتب درسی دوره متوسطه نسبت به امام، با توجه نقش ایشان در راهبری انقلاب، بیش از سایرین باشد، که این مهم، انجام شده است.
- انتظار می‌رفت میزان توجه کتاب‌های درسی دوره متوسطه نسبت به دکتر شریعتی با توجه به نقش پر رنگ ایشان در تبیین ایدئولوژی اسلامی و گرایش جوانان به اسلام و علما و انقلاب اسلامی، بیش از سایر شخصیت‌های انقلابی و تاثیرگذار در انقلاب باشد، که این مهم انجام نشده است.
- انتظار می‌رفت در کتب درسی دوره متوسطه، هر جا که به معرفی دکتر شریعتی پرداخته می‌شود، فعالیت‌ها و سوابق مبارزاتی ایشان مانند سایر شخصیت‌های انقلابی، مورد توجه قرار گیرد، که این مهم در کتب فارسی این دوره، رعایت نشده است.
