علیرغم اینکه سازمان جهانی یونسکو دهه ۲۰۰۱ – ۲۰۱۰ را «دهه فرهنگ صلح وعدم خشونت» نامگذاری کرده بود، ولی هنوز هم شاهد بروز جنگ و خشونت در سطح ملی و منطقه‌ای و احتمال گسترش آن هستیم. در واقع در عصر «جهانی شدن‌عدم امنیت» قرار گرفته‌ایم و بیش از هر زمانی نیاز به انجام «مطالعات و آموزش صلح» برای رفعُ و کاهش منازعات احساس می‌شود.
آموزش صلح، فلسفه و فرآیندی است که در آن توانمندسازی افراد با مهارت‌هایی چون هنر شنیدن، بازنگری رفتاری، عدم خشونت، عشق و عاطفه، احترام عمیق به زندگی، حل مساله و تشریک مساعی در رفع و کاهش تنش‌ها و تنازعات رخ می‌دهد. این است که ارائه برنامه‌های آموزش صلح در آموزش و پرورش عمومی، آموزش‌عالی و دانشگاه‌ها به‌صورت دوره‌های مستقل یا در تلفیق با دروس عمومی و تخصصی ضرورتی دوچندان پیدا کرده است.
نقش و رسالت آموزش عالی و دانشگاه مدرن چندگانه و متنوع است. جمعیت دانشجویی جهان طی ۲۰ سال گذشته دوبرابر شده است و باتوجه به پیچیدگی و تغییرات پرشتاب جامعه جدید، دانشگاه علاوه بر رسالت‌های سنتیِ آموزشی و پژوهشی و تربیتی، باید به «مسئولیت‌های اخلاقی و اجتماعی» خود در ارائه راه‌حل‌های علمی و کاربردی برای پیشگیری و رفع مسائل و معضلات و شکل‌گیری «گفتمان صلح و مدارا» در جامعه بومی و جهانی و روابط بین‌المللی اهتمام نماید. دانشگاه‌ها با توجه به رسالت‌های چندگانه فوق از راه‌های زیر می‌توانند به تحقق این هدف کمک کنند:
- آموزش و آگاهی‌بخشی در زمینه صلح
مراکز آموزش عالی کانون شکل‌دهی به ارزش‌ها، رویکردها و دانش شهروندان و رهبران آینده هستند. آنها فضای ساختارمندی را برای پرورش تفکر نقاد، همدلی و اعتماد، و درک دیدگاه‌های متنوع و ترویج فرهنگ صلح و هم‌زیستی فراهم می‌کنند.
دانشگاه‌ها با ارائه دوره‌های آموزشی درباره ارزش‌های انسانی و اخلاقیات، حقوق بشر، دموکراسی، عدالت اجتماعی و حل منازعه به دانشجویان کمک می‌کنند تا به شهروندانی اخلاق‌مدار، آگاه و پای‌بند به صلح تبدیل شوند. این نوع آموزش‌ها، پایه‌ای برای ایجاد فرهنگی است که از صلح و تفاهم حمایت می‌کند.
- تحقیقات و تولید دانش علمی
دانشگاه‌ها قطب پژوهش و تولید دانش علمی هستند. مسئولیت اجتماعی دانشگاه‌ها شامل انجام پژوهش‌هایی است که می‌تواند به سیاست‌گذاران و نهادهای جامعه مدنی اطلاعات ارزشمندی ارائه دهد، تا با شناخت بهترِ علل پیچیده منازعه‌ها و بی‌عدالتی‌ها، به ارائه راهبردهای سازش، مصالحه و تثبیت صلح و تفاهم کمک کنند.
- ترویج دیالوگ و تفاهم
دانشگاه‌ها محیط چندفرهنگی هستند که می‌توانند دیالوگ و تفاهم میان افراد با پیشینه‌های مختلف را ترویج دهند. این ارتباطات می‌تواند به کاهش تعصب، تنگ‌نظری و کلیشه‌های تنش‌زا و افزایش همدلی و تفاهم متقابل کمک کند. برنامه‌ها و فعالیت‌های بین‌المللی و میان‌فرهنگی که توسط دانشگاه‌ها سازماندهی می‌شوند، می‌توانند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند.
- تعامل با جامعه و کمک به رفع منازعات محلی
ارائه خدمات اجتماعی و تعامل با جامعه یکی از جنبه‌های مهم مسئولیت اجتماعی دانشگاه‌ها با مشارکت فعال در پروژه‌های اجتماعی و همکاری با جوامع محلی است. این فعالیت‌ها می‌تواند شامل آموزش و تجهیر افراد به مهارت‌هایی چون آداب میانجی‌گری، مذاکره و ایجاد ارتباط و ایفای نقش مثبت و نیز برنامه‌ریزی آموزشی، بهداشتی و توسعه‌ای که به تقویت شبکه‌های اجتماعی و بهبود شرایط زندگی مردم کمک می‌کند باشد. این اقدامات باعث ایجاد اعتماد و همبستگی اجتماعی می‌شود که از عناصر کلیدی صلح پایدار است.
- ارتقای حقوق بشر و عدالت اجتماعی
بسیاری از دانشگاه‌ها در برنامه‌های خود بر آموزس حقوق بشر، عدالت اجتماعی، تساوی فرصت‌ها و کاهش نابرابری‌ها و تبعیض‌ها در گروه‌های آسیب‌پذیر مانند زنان، کودکان و نوجوانان، قومیت‌ها و پیروان مذاهب مختلف تاکید می‌کنند. با ترویج این ارزش‌ها، موسسات آموزش عالی دانشجویان را با مشکلات و چالش‌های جوامع مختلف آشنا می‌کنند و آنها را به کار برای تحقق جوامع مبتنی بر انصاف، برابری و عدالت، و کم‌تر در معرض خشونت و منازعه مشارکت می‌دهند.
- همکاری‌های بین‌المللی و دیپلماسی
دانشگاه‌ها ارتباطات بین‌المللی را از طریق برنامه تبادل دانشجو، انجام پروژه‌های علمی مشترک، و همکاری‌های میان‌دانشگاهی در کشورهای مختلف گسترش می‌دهند. اینگونه همکاری‌ها پلی بین ملت‌هاست که به تقویت دیالوگ و درک مشترک می‌انجامد.
- ارائه توصیه‌های سیاستی و حمایتی اثربخش
استادان و پژوهشگران دانشگاهی در اغلب موارد بر اقدامات تثبیت صلح و رفع منازعات تاثیرگذارند، چون با ارائه توصیه‌های مبتنی بر شواهد علمی به حکومت‌ها، مراجع بین‌المللی و سازمان‌های مردم نهاد (NGO’s)، سیاست‌های صلح‌طلبانه را مورد تاکید قرار می‌دهند.
- مشارکت مدنی و توسعه اجتماعی
دانشگاه‌ها مشارکت مدنی دانشجویان و استادان و پژوهشگران را با توجه به مسئولیت اجتماعی خود تشویق می‌نمایند. دانشگاهیان هم معمولاً مسائل و موضوعات اجتماعی را با جوامع محلی مورد بحث قرار می‌دهند و بروز ابتکارات در سطح عامه را ارتقا می‌دهند.
- نقش دانشگاه در بازسازی پس از دوران جنگ
در جوامع جنگ‌زده، دانشگاه‌ها می‌توانند در بازسازی زیرساخت‌ها و بازآفرینی نظامات آموزشی و کمک به ایجاد مصالحه بین افراد و در فعالیت‌های توسعه پایدار و ملت‌ساز نقش حیاتی ایفا نمایند.
- حمایت‌طلبی برای حکمرانیِ صلح و امنیت در جهان
دانشگاه‌ها با مشارکت فعال در گردهمایی‌ها، کنفرانس‌ها و پیشنهاد ابتکاراتی در زمینه خلع سلاح، پیشگیری از جنگ، درجهت تایید و اجرای راه حل‌های صلح‌آمیز برای منازعات بین‌المللی حمایت‌طلبی می‌نمایند.
- تربیت رهبران صلح
دانشگاه‌ها با آموزش مهارت‌های ارتباطی، حل مسئله و تفکر انتقادی به دانشجویان می‌توانند نسل جدیدی از رهبران صلح‌جو و متعهد به اصول اخلاقی و آزادی و عدالت تربیت کنند. این رهبران می‌توانند در آینده نقش مهمی در هدایت جوامع به سوی صلح پایدار ایفا کنند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
دانشگاه‌ها فقط مراکزی برای آموزش و پژوهش، یادگیری و تربیت نیروی تخصصی نیستند، بلکه موتور محرک گسترش و تثبیت صلح هستند. ایفای مسئولیت اخلاقی و اجتماعی دانشگاه‌ها و نقش آنها در ارتقای صلح به طور جدایی‌ناپذیری با یکدیگر مرتبط هستند و شامل رویکردها، راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های بسیار متنوعی است. دانشگاه‌ها در ترویج جوامع صلح‌آمیز از طریق ارتقای گفتگو و تفاهم و حمایت‌طلبی برای اولویت‌بخشی به صلح و مدارا و حقوق بشر، نقش چندوجهی و حیاتی دارند. تحقیقات و نوآوری‌های دانشگاهی به ارائه راه‌حل‌های علمی و عملی برای مسائل پیچیده جهانی کمک می‌کند. ترویج دیالوگ و تفاهم فرهنگی می‌تواند به کاهش تنش‌ها و افزایش همدلی میان مردم کمک کند. خدمات اجتماعی دانشگاه‌ها می‌تواند به بهبود شرایط زندگی در جوامع محلی کمک کرده و اعتماد اجتماعی را تقویت کند. تربیت رهبران صلح‌جو نیز تضمین می‌کند که در آینده افرادی متعهد به اصول صلح و عدالت وجود داشته باشند که بتوانند جوامع را به سوی آینده‌ای بهتر هدایت کنند. آموزش عالی به عنوان یک نیروی قدرتمند با ترکیب این رویکردها و مجموعه‌ای از راهبردها و فعالیت‌ها می‌تواند به تغییر مثبت و شکل‌گیری «گفتمان صلح» و ایجاد جوامع پایدارتر و صلح‌آمیزتر کمک نماید.
* استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، رئیس انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری و وزیر پیشین علوم و تحقیقات و فناوری
