چند روزی است که در توضیح مسمومیت دختران در مدارس عده‌ای تعبیر «هیستری جمعی» (mass hysteria) را مطرح کرده‌اند و طبعاً چون توضیحی کاربردی به نظر می‌رسد، بر شمار مدعیان آن هم اضافه شده است. ادعای «هیستری جمعی» مغالطه‌ای آشکار است و توضیح آن هم بسیار آسان. ادعای هیستری جمعی مغالطه است، چون تقدم و تأخر زمانی را تحریف می‌کند و نشانی غلط می‌دهد.
مسئله بسیار ساده است: هیستری جمعی، حتی اگر رخ دهد، خود یک «عارضۀ جانبی» است؛ یعنی خود «معلول» است و نمی‌توان از معلول برای توضیح «علت» استفاده کرد. به کار بردن معلول برای توضیح علت مصداق دور باطل و نوعی مغالطه است. بگذارید کمی بیشتر توضیح دهم.
هیچ بعید نیست وقتی برای مدتی طولانی حملاتی شیمیایی به مدارس صورت گرفت، وقتی حجم داده‌ها به حدی انکارناپذیر رسید و وقتی مسجل شد یک عامل واقعی – اما ناشناخته – به جان دخترها افتاده است، جو «هراس جمعی» پدید آید و تازه زمینۀ روانی برای وحشت‌زدگی جمعی (mass panic) و هیستری جمعی فراهم آید. البته متخصصان حوزۀ «روان‌شناسی اجتماعی» باید در این باره توضیح دهند، اما کسانی هم که ایدۀ هیستری جمعی را مطرح می‌کنند، تا جایی که من دیده‌ام روان‌شناس نبوده‌اند. اما «عقل سلیم» و «امور معقول» نیاز به دانش تخصصی ندارد. هیچ دانشی در تضاد با عقل نیست؛ بلکه مبتنی بر عقل است.
بنابراین، اول باید یک عامل واقعی معضلاتی جمعی را پدید آورد، پس از آن این امکان وجود دارد که در موارد هم (آن هم نه همۀ موارد! بلکه در برخی موارد) هیستری جمعی یا وحشت‌زدگی جمعی پدید آمده باشد. بنابراین، «هیستری جمعی» هیچ چیز را توضیح نمی‌دهد، بلکه صرفاً خود یکی از عوارض جانبیِ یک مشکل دیگر است. این یعنی یک «علت» پیش‌تر وجود داشته، مدارس زیادی را درگیر کرده، آن‌گاه منجر به مواردی از وحشت‌زدگی هم شده است… پس خود وحشت‌زدگی معلول است. حال چرخاندن این معلول و گذاشتن آن در جای علت چیزی جز مغالطه نیست.
بهترین مثال نزدیکی که می‌توانم بیاورم شیوع کروناست. افراد زیادی بودند که به‌ویژه در ماه‌های آغازین همه‌گیری کرونا دچار هراس می‌شدند و حتی نشانگان بیماری را در خود حس می‌کردند. اما اول یک بیماری همه‌گیر آمد، جان هزاران نفر را گرفت و همین باعث شد عده‌ای دچار حملات روان‌شناختی از این نوع شوند. در اینجا هم همین است. هیستری جمعی نامحتمل نیست، اما خود یک عارضۀ جانبی است، نه توضیح این مسمومیت‌ها. بهتر است با بازی با واژگان تخصصی در ایجاد آگاهی اختلال ایجاد نکنیم.
