در ضلع جنوب شرقی میدان بهارستان، ساختمان مسجد و مدرسه سپهسالار خودنمایی میکند. ساختمانی اصیل که تاریخچه دور و درازی داشته و همواره نظارهگر تغییرات و اتفاقات مهم میدان بهارستان بوده است. ابتدا در این ساختمان قاجاری علوم اسلامی تدریس میشد اما پس از انتقال این دانشکده به دانشگاه تهران، تبدیل به دانشکده علوم معقول و منقول شد که امروزه با نام مسجد و مدرسه شهید مطهری شناخته شده و به عنوان پایگاهی مهم برای مذهب و علوم دینی کشور به شمار میرود.
مسجد و مدرسه سپهسالار به همت وزیر خارجه و جنگ حکومت قاجار، “حاج میرزا حسینخان قزوینی” ملقب به مشیرالدوله و سپهسالار ساخته شد. هدف ایشان از ساخت چنین مجموعهای، ایجاد یک مرکز عالی دینی و علمی بود که بر تدریس علوم عقلی، نقلی و ادبی نیز تأکید داشته باشد. سپهسالار در سال ۱۲۵۸ ه.ش ساخت این مجموعه عظیم را با شماری از معماران، کاشیکاران و حجاران زبردست و معروف آغاز کرد. در این میان افرادی چون “میرزا مهدیخان شقاقی” ملقب به ممتحنالدوله (اولین معمار تحصیلکرده ایران در فرنگ) و استاد “حسن معمار قمی” نقش پررنگی در طراحی و ساخت این بنای ارزشمند ایفا کردند. سعی کلی بر آن بود تا تمامی ارکان اصلی و فرعی مجموعه در هماهنگی کامل با یکدیگر ساخته شوند. سپهسالار علاوه بر ساختمان مسجد و مدرسه، طرح ساخت کتابخانه، حمام، مریضخانه و مخزن هم در سر داشت اما عمرش به تکمیل مجموعه قد نداد و دو سال بعد در سال ۱۲۶۰ ه.ش دار فانی را وداع گفت. سپهسالار طی وقفنامهای که در سال ۱۲۵۹ ه.ش نوشته بود، پس از مرگش پادشاه وقت را متولی و برادرش “میرزا یحییخان” معروف به معتمدالملک را ناظر به مسجد و مدرسه اعلام کرده بود. طبق همین گفته، ناصرالدین شاه متولی امور مسجد و مدرسه گشت و معتمدالملک نیز باقی امور ساخت و ساز را به عهده گرفت.
ساخت هسته مرکزی مسجد و مدرسه سپهسالار حدوداً پنج سال به طول انجامید اما همانطور که انتظار میرفت نتیجه این زحمات چند ساله، مسجد و مدرسهای منحصر به فرد با معماری باشکوه بود. ساختمانی برگرفته از الگوهای معماری سنتی ایرانی که به عقیده برخی از کارشناسان تا حدودی از مساجد استانبول نیز الهام گرفته است. مسجد و مدرسه سپهسالار دارای چند ورودی مختلف بوده اما ورودی اصلی آن در ضلع غربی مسجد ساخته شده که جلوخان و سردر بزرگی داشته و دارای دربی آهنین و زیبا است. این جلوخان همراه با کاشیکاریهای هفترنگ و معرقکاری زیبایی که دارد گردشگران امروزی را ترغیب میکند تا عکسی به یادگار جلوی این ساختمان قدیمی داشته باشند. پس از گذر از ورودی اصلی با کمی چرخش، صحنی چهار ایوانی همراه با درختان قدیمی و حوضی بزرگ نمایان میشود. این صحن به عنوان صحن مسجد و همچنین حیاط مرکزی مدرسه مورد استفاده قرار میگیرد. در اطراف صحن تعداد ۶۰ حجره در دو طبقه برای طلاب ساخته شده است. اما از این صحن به سادگی نمیتوان عبور کرد چرا که در هر ضلعش عنصری مهم به چشم میخورد. در ضلع شمالی صحن، ساعتی بزرگ میان دو مناره قرار گرفته که ساخت فرانسه بوده و سپهسالار در یکی از سفرهای درباریان به اروپا، آن را خریداری کرده و به ایران آورده است. این ساعت دو رو داشته و بر فراز ایوان، در برجی کاشیکاری شده به ارتفاع پنج متر قرار گرفته که یک رویش به صحن و روی دیگرش به عمارت بهارستان است. در میان ضلع شرقی صحن، ایوانی ساخته شده که پشتش شبستان زمستانی قرار دارد. ورودی این ضلع در کنج شمالی آن بوده و نقطه بارزش طاق معلقی است که هنر دست استاد جعفرخان معمارباشی کاشانی بوده و به طاق هفت کاسه هم شناخته میشود. شبستان زمستانی که به چهلستون هم معروف است دارای چهل و چهار ستون سنگی بوده و بین هر چهار ستون، طاقی زیبا مزین به هنر گچبری خودنمایی میکند. محراب این قسمت از سنگ مرمر ساخته شده و بالایش گچبری و مقرنسکاری از استاد لرزاده و استاد شکلآبادی به چشم میخورد. در ضلع غربی صحن، علاوه بر ورودی اصلی بنا، حوضخانهای با چهل شیر آب بر هشت ستون کاشیکاری شده قرار گرفته که به قصد وضو گرفتن نمازگزاران و طلاب ساخته شده است. اما ضلع جنوبی شاید مهمترین ضلع صحن باشد چرا که عناصر مهمی چون ایوان بزرگ (قبله)، گنبد عظیم مدور و منارههای مسجد در آن قرار گرفتهاند. گنبد مدور مسجد با دهانهای به قطر پانزده متر، بر روی چهار طاق عظیم استوار است. این فضا که با نام گنبدخانه یا شبستان تابستانی هم شناخته میشود بزرگترین و مهمترین فضای مسجد است که حدود ۱۶۰۰ مترمربع وسعت دارد. در این قسمت شش مناره کوتاه و بلند به چشم میخورد که از آجر ساخته شده و با کاشیکاریهای نفیس و زیبا پوشانده شدهاند.
از دیگر ساختمانهای این مجموعه میتوان به کتابخانه مدرسه سپهسالار اشاره کرد که در نوع خود بینظیر بوده و مجموعهای بزرگ از کتب خطی و چاپ سنگی و … را شامل میشود. این ساختمان دوطبقه آجری، در سال ۱۳۱۶ ه.ش در بخشی از زمین میان باغ بهارستان و دیوارهای شمالی مسجد ساخته شد.
اما در کنار ساخت عناصر مهم و کاربردی مجموعه، استفاده به جا از تزئینات و هنر اصیل ایرانی چون کاشیکاری خشتی هفترنگ، معرقکاری، یزدیبندی، کاسهبندی، آجرکاری، حجاری و … فضای مسجد و مدرسه را دلنشینتر کرده است. به طور کلی کاشیکاری و کتیبههای زیادی از دوران مختلف تاریخی چون قاجاریه، پهلوی و پس از انقلاب اسلامی در این مجموعه به چشم میخورد که مهمترین آنها متن وقفنامه سپهسالار است. مسجد و مدرسه سپهسالار در سال ۱۳۱۵ به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد و از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۲ به دلیل فرسایش و خرابیهای ایجاد شده در برخی از قسمتها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
